Alle brieven van Johann Sebastian Bach

Aantekening bij 1 Kron. 29:21:

NB. Een prachtig voorbeeld dat, naast andere vormen van verering, ook muziek in het bijzonder door Gods geest door David is opgedragen.

Aantekening bij 2 Kron. 5:13:

NB. Bij een devotionele muziek is God altijd in zijn tegenwoordigheid van genade.

Maandag, de 23e maart, aan dhr. Johann Ambrosius Bach, stadsmuzikant, een zoon, peetooms Sebastian Nagel, stadsmuzikant in Gotha, en Johann Georg Koch, Hertogelijke boswachter van deze plaats hier. Naam: Joh. Sebastian.

3 mei 1694, begraven, Johann Ambrosius zijn vrouw - zonder vergoeding.

24 februari, 1695. Begraven, dhr. Johann Ambrosius Bach, stadsmuzikant - zonder vergoeding.

Ik, ondergetekende, ben eervol geboren te Erfurt op 16 juni van het jaar 1671. In die tijd was mijn vader, Joh. Ambrosius Bach, daar stadsmuzikant, mijn moeder was Elisabetha, née Lemmerhirt; beiden zijn nu overleden. Deze, mijn lieve ouders, hebben mij de heilige doop laten geven. Mijn peetvader was de heer Christoph Herthumb, keukenmeester van het hof te Schwarzburg en tevens hof- en stadsorganist te Arnstadt. Daar wijlen mijn vader in bovengenoemd jaar door de geëerde en wijze stadsraad naar Eisenach werd geroepen, werd ik daar in het christelijke geloof geschoold en opgevoed. Nadat ik tot mijn 15e jaar naar school was geweest, stuurde mijn vader, die zag dat ik meer aanleg had voor muziek dan voor de studie, mij naar Erfurt, naar de heer Johann Pachelbel, toen organist van de Predigerkirche, om mij het klavier eigen te maken, en ik bleef drie jaar onder zijn leiding. In het laatste jaar van mijn leertijd werd ik geroepen om organist te worden aan de St. Thomas; maar omdat ik zowel de beloning als de structuur van het orgel - dit laatste was mijn voornaamste zorg - slecht vond, volgde ik de wens van mijn neef op en ging naar Arnstadt. De oude organist aldaar kon wegens ouderdom zijn werkzaamheden niet meer gemakkelijk verrichten, en ik nam ze over, totdat God mij in het jaar 1690 hierheen leidde. Na tot het examen te zijn toegelaten, werd ik door de Consistorie van de Graaf aangenomen, en daar ik niet geneigd was tot schoolonderricht, werd dit opgedragen aan Mr. Gunther Schneider. Ik kreeg de opdracht om alleen aan het orgel te werken. In het jaar 1696 kwam er een oproep van de geachte en zeer gewaardeerde Magistraat van Gotha voor de vacature van organist, maar omdat ik tijdens mijn verblijf hier steeds goede wil ondervond, zowel van hoog als van laag, en ik Gods wijsheid had gebeden, besloot ik hier te blijven en genoegen te nemen met de lagere bezoldiging en voordelen. Toen in het jaar 1700 mijn collega van de Sexta klasse tot koster werd geroepen, solliciteerde ik op mijn beurt naar zijn ambt, daar mijn voorganger dit ook had bekleed naast zijn organistschap, en het werd mij door het Consistorie van de Graaf toegewezen. Maar nadat ik een kwart jaar in de Sexta had gewerkt, werd de heer Joh. Gunther Schneider, de leraar van de Quinta, die kwam te overlijden, waarop ik op last van het Consistorie van de Graaf naar de Quinta werd overgeplaatst. Toen de bevestiging van mijn genadige oversten kwam, werd ik volgens de regels geïnstalleerd, waarvoor ik God dankzeg, omdat ik dat zo gewild had. Op bevel van de Eerwaarde Hoofdcommissaris heb ik hier verslag van gedaan.

Ohrdruf, 29 december 1700 JOHANN CHRISTOPH BACH

...
Erdmann: 12 gr.
Bach: 12 gr.
...

Organistenaanstelling

Arbeidsovereenkomst

De Hooggeboren en Genadigste Graaf en Heer Anthon Günther, van de vier Graven van het rijk, Graaf van Schwarzburg en Hohnstein, Heer van Arnstadt, Sondershaußen Leütenberg, Lohra en Clettenberg, hebben u Johann Sebastian Bach als organist in de nieuwe kerk aangenomen en aangesteld, maar in het bijzonder zult gij u ijverig en getrouw betonen in uw juiste ambitie, beroep, beoefening van kunst en kennis, u niet vermengen met andere ambachten en voorstellingen, tijdig aanwezig zijn op zon- en feestdagen, alsmede op andere dagen die zijn aangewezen voor de openbare dienst van God in de bovengenoemde Nieuwe Kerk, bij het u toevertrouwde orgelwerk, zorg er goed voor en onderhoud het met alle toewijding, als er iets aan zou veranderen, meld het dan op het juiste moment, en dat de nodige reparaties worden uitgevoerd, herinner u eraan, laat er niemand op zonder voorafgaande toestemming van de Superintendant, en in het algemeen laat u het zo goed mogelijk verzorgen, zodat schade wordt voorkomen, en dat alles in goede orde moet worden bewaard, en dat u voor het overige in uw leven en wandel moet oppassen God te vrezen, nuchter en aangenaam te zijn, u te onthouden van slecht gezelschap en het houden aan uw roeping, en u overigens in alles getrouw te gedragen zoals een eerbaar dienaar en organist betaamt tegenover God, de hoge overheden en oversten. Daartegenover staat een jaarlijkse som van vijftig gulden en dertig thaler voor kost en inwoning, als volgt te betalen: 25 fl. uit het biergeld, 25 fl. uit kerkelijke schatkist en de resterende 30 thaler uit de hospitaalgelden.

Deze afspraak is gemaakt onder het Cantzley-secret van de Graaf en de gebruikelijke handtekening.

Ondertekend op de 9e augustus 1703.

Zes florijnen, 5 gr. 3 pf. voor het kwartaal van St. Lucia zijn correct betaald aan ondergetekende vals salaris voor de organist van de Nieuwe Kerk uit de kas van de kerk, waarbij de ontvangst ervan hierbij wordt bevestigd.
Arnstadt, op 19 december, 1703
Joh.Seb.Bach
Organist van de Nieuwe Kerk

Johann Sebastian Bach, organist alhier in de Nieuwe Kerk, verscheen en verklaarde, dat, toen hij gisteren, vrij laat in de avond, uit de richting van het kasteel naar huis liep en het marktplein bereikte, zes studenten op de "Langenstein" (Lange Steen) zaten, en toen hij het stadhuis passeerde, de student Geyersbach hem met een stok achterna ging en hem ter verantwoording riep: Waarom had hij beledigende opmerkingen over hem gemaakt? Hij antwoordde dat hij hem niet beledigd had, en dat niemand dat kon bewijzen, want hij was heel rustig zijn weg gegaan. Geyersbach antwoordde dat hij hem misschien niet had beledigd, maar dat hij wel ooit zijn fagot had beledigd, en dat wie zijn bezittingen beledigde, hem ook beledigde; hij had zich gedragen als een vuile hond, enzovoort, enzovoort. En hij [Geyersbach] had hem terstond geslagen. Omdat hij daarop niet was voorbereid, had hij op het punt gestaan zijn zwaard te trekken, maar Geyersbach was in zijn armen gevallen, en de twee buitelden heen en weer totdat de rest van de studenten die bij hem hadden gezeten, namelijk Schuttwurfel, Hoffmann - de anderen zouden hen noemen - naar hen toe waren gesneld en hen van elkaar hadden gescheiden, zodat hij zijn weg naar huis kon vervolgen. Hij had Geyersbach recht in zijn gezicht gezegd dat hij dit morgen zou rechtzetten en dat het hem en zijn eer niet zou passen om met hem te duelleren. Omdat hij een dergelijke bejegening niet verdiende en dus niet veilig was op straat, verzocht hij nederig dat Geyersbach naar behoren zou worden gestraft, en dat de anderen hem genoegdoening zouden geven en hem respect zouden betonen, zodat zij hem voortaan zouden laten passeren zonder hem te beledigen of aan te vallen.

Voor te leggen aan het Consistorie. C Z A [scriba].

De organist Bach wordt meegedeeld dat, omdat de student Geyersbach tijdens de laatste zitting ontkende dat hij het initiatief tot de vechtpartij had genomen en beweerde dat Bach eerst zijn degen trok, hij verplicht zal zijn het bewijs te leveren dat genoemde student de eerste aanleiding had gegeven. Bach: hij zou het bewijs leveren via zijn nicht Bach, op voorwaarde dat haar getuigenis, afkomstig van een vrouwelijk persoon, voldoende wordt geacht. Wij, d.w.z. de leden van het consistorie: hij had zich er heel goed van kunnen onthouden Geyersbach een 'Zippel Fagottist' te noemen; zulke opmerkingen leiden uiteindelijk tot dit soort onaangenaamheden, vooral omdat hij de reputatie had niet goed met de studenten te kunnen opschieten en te beweren dat hij alleen was aangesteld voor eenvoudige koraalmuziek, en niet voor concertstukken, wat onjuist was, want hij moet bij alle muziek maken helpen. Bach: Hij zou niet weigeren, als er maar een director musices was. Wij: Men moet onder onvolmaakten leven; hij moet met de studenten kunnen opschieten, en zij mogen elkander het leven niet zuur maken. Opgelost: De nicht wordt ontboden, en beiden moeten zich aanstaande vrijdag weer melden.

De organist in de Nieuwe Kerk, Bach, wordt ondervraagd over waar hij de laatste tijd zo lang is geweest en van wie hij verlof heeft gekregen om te gaan. De beklaagde: hij is naar Lübeck geweest om het een en ander over zijn kunst te vernemen, maar had tevoren verlof gevraagd aan de Superintendent. De Eerwaarde Hoofdinspecteur: hij had maar vier weken gevraagd, maar was ongeveer vier keer zo lang gebleven. De beklaagde: hoopte dat het orgelspel zo goed was verzorgd door degene die hij daarvoor had aangetrokken, dat daarover geen klacht kon worden ingediend. Wij [d.w.z. het consistorie]: berisp hem, omdat hij tot nu toe veel merkwaardige variaties in de koralen heeft aangebracht en er veel vreemde tonen in heeft vermengd, en omdat de kerkgemeente erdoor in verwarring is gebracht. Als hij voortaan een tonus peregrinus wilde invoeren, moest hij die aanhouden, en niet te snel op iets anders overgaan of, zoals tot nu toe zijn gewoonte was geweest, zelfs een tonus contrarius spelen. Bovendien was het zeer onaangenaam dat er tot nu toe geen concerterende muziek was uitgevoerd, waarvoor hij verantwoordelijk was, omdat hij niet met de studenten kon opschieten; daarom moest hij verklaren of hij bereid was om zowel concerterende muziek als door de studenten gezongen koralen te spelen. Want een kapelmeester kon niet alleen omwille van zichzelf worden aangesteld. Als hij dat niet wilde, moest hij dat maar duidelijk meedelen, zodat andere regelingen konden worden getroffen en iemand kon worden aangenomen die dat wel wilde. De beklaagde: Als hij een bekwame directeur zou krijgen, zou hij goed genoeg presteren. Besloten: Hij dient zich binnen acht dagen te melden.

Tot zoverre: De student Rambach [de prefect, of koorleider) verschijnt, en hij wordt op gelijke wijze berispt over de wanordelijkheden die tot nu toe in de Nieuwe Kerk hebben plaatsgevonden tussen de studenten en de organist. Rambach: De organist Bach had vroeger wat te lang gespeeld, maar nadat zijn aandacht daarop was gevestigd door de superintendant, was hij meteen in het andere uiterste vervallen en had hij het te kort gemaakt. Wij [het consistorie]: veroordeel hem [Rambach] omdat hij op de laatste voorafgaande zondag tijdens de preek in de wijnkelder is gegaan. Rambach: Had spijt, en het zou niet weer gebeuren, en de geestelijkheid had hem op dat punt al harde blikken toegeworpen. De organist mocht zich niet over hem beklagen voor het dirigeren, daar niet hij maar de jonge Schmidt daarvoor zorgde. Wij: hij zou zich in de toekomst heel anders en beter moeten gedragen dan hij tot nu toe gedaan had, of de gunst die voor hem bestemd was zou worden ingetrokken. Als hij iets tegen de organist te zeggen had, zou hij dat op de juiste plaats moeten melden, en niet het recht in eigen hand nemen, maar zich zo gedragen dat men tevreden over hem kon zijn, wat hij beloofde. Daarop werd de dienaar van de kanselarij opgedragen aan de rector te zeggen dat hij Rambach vier dagen achtereen elke dag twee uur in hechtenis moest laten nemen.

14 juni 1707

De heren Gottfried Stiller, A. E. Reiss en J. C. Stephan, afgevaardigden van de parochie van St. Blasius, waren aanwezig: Daar verscheen de heer Joh. Seb. Bach en werd ondervraagd of hij de vacante post van organist van de kerk van St. Blasius wilde overnemen, en wat hij voor de positie zou vragen. De heer Bach vraagt: 85 gulden, die hij in Arnstadt ontving en de beloningen in natura zoals ontvangen door de heer Ahle, te weten: 54 scheppen graan, 2 bossen hout, 1 beuk en 1 andere [boom?], 6 maal zestig takkenbossen, in plaats van het akkerland. Geleverd aan de deur. Onder deze voorwaarden zou hij de baan accepteren. Hoopte bovendien dat hij, om zijn vertrek en verhuizing hierheen te vergemakkelijken, de hulp zou krijgen van een wagen om zijn bezittingen te verplaatsen. Verzoekt tenslotte dat de positie hem schriftelijk wordt aangeboden. Ondertekend door de hierboven genoemde plaatsvervangers, die de vergadering leidden, en 15 anderen.

15 juni 1707

Joh. Dieterich Petersheim bericht, dat dhr. Seb. Vockerodt, dhr. Christian Stüler, dhr. Haserodt zeiden dat ze geen pen of inkt hadden, en zo ontsteld waren over de ramp [een recente brand] dat ze niet aan muziek konden denken - wat de andere heren ook deden, zou hen tevreden stellen.

Dhr. Johann Sebastian Bach, benoemd tot organist van de St. Blasiuskerk in de keizerlijke vrijstad Mühlhausen, nog ongehuwd, jongste overlevende zoon en wettige nakomeling van wijlen dhr. Johann Ambrosius Bach, musicus van de Prins van Saksen-Eisenach, en mejuffrouw Maria Barbara, jongste dochter en wettige nakomeling van wijlen meester Johann Michael Bach, organist in Gehren. Zijn in het huwelijk getreden te Dornheim op 17 oktober.

De honoraria werden kwijtgescholden.

Felicitatiekerkmotet, zoals het werd gegeven bij de Plechtige Kerkdienst in de Hoofdkerk B.M.V. Met Gods zegen werd de Raad op 4 februari in het jaar 1708 gewijzigd en werd de regering van de Keizerlijke Vrijstad Mühlhausen met vreugde toevertrouwd aan de vaderlijke zorg van de nieuwe Raad, namelijk aan de meest nobele, standvastigste, meest geleerde en verstandigste heer, Mr. Adolff Strecker, en de meest nobele, standvastige en wijze heer Georg Adam Steinbach, beide zeer verdienstelijke burgemeesters, evenals de andere zeer gerespecteerde leden, zeer plichtsgetrouw geleverd door Johann Sebastian Bach, organist van de St. Blasius, Muhlhausen.

Gedrukt door Tobias David Bruckner, drukker van een zeer nobele Raad.

[hieronder: 1) gedrukt titelblad (tekst hierboven), 2) - 4) Bachs handschrift van 3 pagina's uit het stuk.]

Dom. Consul Senior Dr. Meckbach: De nieuwe organist, de heer Bach, had verschillende gebreken aan het orgel van de St. Blasiuskerk geconstateerd en schriftelijk een project ingediend om deze te verhelpen en het instrument te vervolmaken. Hij las het voor en vroeg: (1) of het werk moet worden uitgevoerd zoals gepland; (2) of er een commissie moet worden benoemd om de overeenkomst te sluiten; en (3) of de commissie moet worden opgedragen met iemand die heeft aangeboden het kleine orgel op de koorzolder te kopen tot een vergelijk te komen.

Conclusie: ad 1. Het antwoord is bevestigend. ad 2. Aangesteld worden dhr. Bellstedt, dhr. Reiss, dhr. Sebastian Vockerodt, met opdracht om zo dicht mogelijk bij een overeenkomst te komen en, indien nodig, de orgelbouwer het kleine orgel te geven in plaats van 50 thlr., als hij niet akkoord zou gaan met het voltooien van het hele orgel voor 200 thlr.

Bij de gratie Gods, Wilhelm Ernst, hertog van Saksen, Jülich, Cleve en Berg, ook van Engern en Westfalen enz. Standvastige, dierbare en trouwe raadsheer, overwegende dat wij hebben ingestemd met de benoeming van onze kamermusicus en hoforganist, Johann Sebastian Bach uit Mühlhausen, verordonneren wij tevens voor zijn jaarlijkse bezoldiging en toelagen, naar ons genoegen, honderdvijftig florijnen, in contanten, achttien schepels graan, twaalf schepels gerst, vier bossen hout en dertig vaten bier uit onze kasteelbrouwerij hier, vrij van drankbelasting, te beginnen met het naderende Kwartaal van het Heilige Kruis, en tien florijnen extra voor de verhuiskosten. Dus, mede namens onze geliefde minderjarige neef, verlangen wij dat u met onze vorstelijke schatkist regelt dat dit alles, met name het salaris en de toelage zoals verdeeld in de gebruikelijke kwartalen, aan hem wordt uitgekeerd tegen zijn ontvangstbewijs en dat het naar behoren wordt verantwoord als een uitgave. Dit is onze wil, en wij staan zeer welwillend tegenover u. Getekend te Weimar, aan de Wilhelmsburg, op 20 juni 1708.

WILHELM ERNST

D. Cons. Dr. Meckbach: De organist Pach ontving een oproep naar Weimar en aanvaardde deze, en diende dienovereenkomstig een schriftelijk verzoek in om hem te ontslaan.

Hij heeft het volgende voorgelegd: Aangezien men hem niet kon dwingen te blijven, moet men ongetwijfeld instemmen met zijn ontslag, maar bij de kennisgeving moet men hem voorstellen mee te werken aan de voltooiing van het project dat was aangevat.

[Vader]
Dhr. Joh. Sebastian Bach, F. S. Kamermusicus en Hoforganist alhier.
Een dochter, genaamd Catharina Dorothea, werd gedoopt op 29 dec.
[Peetouders]
1e Dhr. Doct. Georg Christian Eilmar Past: predikant bij de kerk van de Heilige Maagd in Mühlhausen.
2e Mevr. Martha Catharina Lämmerhirt, weduwe van raadslid dhr. Tobias Lemmerhirt te Erfurt.
3e Johanna Dorothea, echtgenote van Christoph Bach, organist te Ohrdruff.

1710-1711:

Salaris: 150 fl. aan de Hoforganist J. S. Bach.

Toelage hout: 6 fl. 15 gr. aan de Hoforganist Bach, d.w.z. 3 bossen hout t.w.v. 1 rthl. 23 gr.

Voor de Slotkerk: 12 gr. voor kolen om de Hoforganist de winter door te helpen.

1711-1712:

Salaris, Kasteel Capelle: 200 fl. aan de Hoforganist Bach (voorheen slechts 150 fl., wegens de 50 fl. verhoging).

Toelage hout: 8 fl. 12 gr. aan de Hoforganist in plaats van 4 bossen hout.

Prinselijke gift: 2 fl. aan de Hoforganist Bach.

1712-1713:

Salaris, Kasteel Capelle: 203 fl. 15 gr. 9 pf. aan de Kamermusicus en Hoforganist Johann Sebastian Bach. Elk kwartaal 50 fl.; Trinitatis 53 fl. 15 gr. 9 pf., overeenkomstig het bevel van de Prins van 24 februari.

Toelage voor hout: 8 fl. aan de kamermusicus en hoforganist Joh. Sebast. Bach in plaats van 4 bossen hout t.w.v. 2 fl.

Prinselijk geschenk (St. Willem's Dag): 2 fl. aan de Hoforganist Bach.

Hofkapel en Slotkerk: 12 gr. voor kolen voor de organist, 16 dec. 1712.

d. 1713-1714:

De Prinselijke Slotkapel: 232 fl. 10 gr. 6 pf. aan de Concertmeester en Hoforganist Joh. Seb. Bach.

53 fl. 15 gr. 9 pf. voor Crucis, Luciae [dit zijn kwartaal 3 en 4 uit 1713]
62 fl. 10 gr. 6 pf. voor Rem. en Trin. uit 1714

incl. 15 fl. verhoging in overrenstemming met de wil van de prins onder nummers 182-185.

Toelage van hout: 12 fl. aan de Concertmeester etc., in plaats van 6 bossen hout t.w.v. 2 fl., te weten:

2 fl. voor Crucis 2 fl. voor Luciae in 1713
4 fl. voor Rem. en 4 fl. voor Trin. in 1714, incl. 1 bos extra [verhoging].

Geschenken van de prins: 2 fl. aan de hoforganist Bach.

Hof Capelle en Slotkerk: 18 gr. voor kolen voor de Organist, 16 okt. 1714 [recte: 1713?] en 20 febr. 1714.

1714-1715:

Voor Treurige Gelegenheden: 12 fl. aan de Concertmeester en Org. Bach 12 fl.

Prinselijke Slotkapel: aan de Concertmeester en Hoforganist Bach 250 fl. per jaar ofwel 62 fl. en 10 gr. 6 pf. per kwartaal.

Toelage voor hout: 16 fl. 12 gr. aan de Concertmeester en Hof Organist Joh. Sebastian Bach voor 8 bossen hout.

Prinselijke geschenken: voor St. Willem's Dag, 28 mei 1715: 2 fl. aan de Hoforganist Bach.

Hofkapel en Slotkerk: 2 fl. 6 gr. aan de handelaar Johann Christian Hindorff voor 2 snaren, die de Concertmeester op 21 juni 1715 liet bestellen.

Drukwerk: 13 fl. 15 gr. voor 6 riemen schrijfpapier en 12 riemen drukpapier voor de Kerkcantates, 9 juli 1715.

1715-1716:

Salaris, Kasteel Capelle: 250 fl. aan de Concertmeester Bach.

Toelage voor hout: 18 fl. 6 gr. aan de Concertmeester etc. voor 8 bossen hout.

Prinselijke gift: 2 fl. aan de Hoforganist Bach.

Slotkapel: 12 gr. voor kolen voor de organist, 26 nov. 1715.

1716-1717:

Salaris, Slotkapel: 250 fl. aan de Concertmeester Bach.

Toelage voor hout: 18 fl. 6 gr. aan de Concertmeester etc. voor 8 bossen hout.

Gift van de prins: 2 fl. aan de hoforganist Bach.

Kasteelkapel: 12 gr. voor kolen voor de organist, 1 november 1716.

Waar dhr. Heinrich Trebs, de toonder, een ervaren orgelbouwer, mij verzoekt hem een verklaring te geven over het werk dat hij in dit vorstendom heeft gedaan, heb ik hem niet kunnen noch willen weigeren, daar hij het te goed verdient; dienovereenkomstig verzeker ik de goedgunstige lezer van deze brief dat hij zijn meest prijzenswaardige nijverheid heeft aangewend voor het werk dat hij in deze streken heeft verricht, en ik, als degene die is aangesteld om dat te inspecteren, heb geconstateerd dat hij zich zowel in de nakoming van het contract als in het daaropvolgende werk een redelijk en consciëntieus man heeft getoond, want hij heeft ons de laagste prijs geboden en hij heeft daarna het werk dat we overeenkwamen met de grootste nijverheid uitgevoerd.

Weimar, 16 februari 1711

JOH. SEBAST. BACH

Hoforganist en kamermusicus

2 fl. 6 gr. in de vorm van 1 bos hout aan de organist Bach voor instructie door dezelve op het Clavier, 28 juli 1711.

1 fl. 6 gr. in de vorm van 1/2 bos van hetzelfde aan bovengenoemde voor instructie, 25 feb. 1712.

De vrouw van de heer Johann Gottfried Walther, stadsorganist, genaamd mevrouw Anna Maria, geboren als Drechßler. Een zoontje geboren de 26e juli om 12 uur. Om ongeveer 10 uur gedoopt op de 27e, genaamd Johann Gottfriedt. De peetouders 1. Mevrouw Maria Regina, echtgenote van Joh: Wilhelm Rumpels, Vorstelijk Saksisch Hof- en Lijfarts alhier 2. Heer Landschapscommissaris, Ernst Kromeyer, alhier, 3. Heer Johann Sebastian Bach, Kamermusicus en Hoforganist, ook van hier.

Dhr. Joh: Sebastian Bachs, Vorstelijk Saksische Hoforganistenvrouw Maria Barbara, née Bach, organistendochter te Gehren, is op 23 februari 's middags omstreeks 10 uur bevallen van een zoon en een dochter, daar de dochter als oudste kind omstreeks 10 uur is geboren. Het zoontje werd omstreeks 12 uur geboren en het dochtertje, omdat zij zeer zwak was, werd door de heer Wöchner, de diaken terplaatse, gedoopt en kreeg de naam Maria Sophia. Het zoontje echter had reeds eerder de nooddoop* ontvangen van de moeder, die de naam Johann Christoph kreeg. De peetouders van de dochter zijn: 1 De echtgenote van dhr. Samuel Heintzens, actuaris en 'amtschreiber' in Suel. 2 De echtgenote van dhr Johann Christoph Hoffmanns, wapenhandelaar in Suel. 3 Dhr. Georg Theod. Reineccius, cantor en leraar van de vierde klas van het plaatselijke Gymnasium van Weimar.

[*noot: was binnen enkele uren komen te overlijden. Het meisje, Maria Sophia, zou enkele weken daarna overlijden].

Dit kleine item* op deze plaats aan de Geëerde Eigenaar bij te dragen in de hoop op vriendelijke herinnering is de wens van

JOH. SEBAST. BACH

Hoforganist en Kamermusicus van Zijne Saksische Hoogheid

Weimar, 2 augustus 1713

[*noot: Canon BWV1073]

Heer Heinrich Nicolaus Trebs*, Hoforgelmaker alhier en echtgenote mevrouw Catharina Elisabeth née Auleppin. Een zoon geboren, de 26e november 's nachts om 11 uur, gedoopt op de 27e met de naam Johann Gottfriedt. De peetouders: 1 dhr. Johann Sebastian Bach, Prinselijk Saksisch Kamermusicus en Hoforganist 2 Mevr. Rosina Margaretha, dhr. David Pachtmanns, Prinselijk Saltz Administrateur's echtgenote. 3 Mr. Johann Gottfriedt Walther stadsorganist.

[*noot: gerelateerd aan de brief van 16 februari 1711]

Hoofdboeking Proceskosten en kopiistengeld voor het contract van de organist, in tweevoud: 12 gr. Algemene uitgaven aan de organist, de heer Bach, voor de uitvoering van de proefmuziek en reiskosten: 12 rthl. Aan de eigenaar van de herberg van de Gouden Ring: 7 rthl. Aan de koerier naar de organist in Weimar, honorarium en wachtgeld: 1 rthl. 12 gr.

Gespecificeerde rekening van de Herberg van de Gouden Ring. Uitgaven die de heer Bach heeft gedaan. Voor voedsel 2 rthl. 16 gr. Voor bier 18 gr. Voor brandewijn 8 gr. Voor warmte 1 rthl. 4 gr. Voor onderdak en licht 2 thlr. voor tabak 4 gr. In totaal 7 rthl. 2 gr.

Meest Nobele, Meest Geëerde Heer,

Uw zeer geëerde brief met de roeping in tweevoud heb ik ontvangen. Ik ben u zeer erkentelijk voor het verzenden ervan, en daar ik het als een geluk beschouw dat het gehele Eerbiedwaardige Collegium voor mijn nederige ik heeft willen stemmen, zal ik des te meer geneigd zijn de Goddelijke wenk te volgen die uit deze roeping spreekt; Toch moet ik U verzoeken, Zeer Geëerde Heer, het niet verkeerd op te vatten dat ik u niet onmiddellijk op de hoogte kan brengen van mijn definitieve beslissing, om de redenen, ten eerste, dat ik mijn definitieve ontslag nog niet heb ontvangen en, ten tweede, dat ik in een of ander opzicht enkele wijzigingen zou willen laten aanbrengen, zowel wat het salaris als wat de taken betreft; over dit alles zal ik u in de loop van deze week schriftelijk inlichten. Intussen zend ik u dit afschrift terug, en daar ik mijn definitief ontslag nog niet ontvangen heb, zult gij het niet verkeerd opvatten, mijn Zeer Geëerde Heer, niet bezwaard te zijn door mijn verzoek aan dezen mijn nederigste hoogachting uit te spreken, dat op het ogenblik de tijd mij niet heeft veroorloofd een definitieve beslissing te geven, zowel wegens zekere verplichtingen aan het Hof in verband met de verjaardag van de Prins, als omdat de kerkdiensten op zichzelf zulks niet toelaten; doch die zal deze week formeel en zonder mankeren worden gegeven. Ik aanvaard met alle eerbied wat u mij hebt willen zenden en hoop dat ook het Geëerde Kerkbestuur er behagen in zal scheppen de enkele moeilijkheden die zich nog kunnen voordoen, uit de weg te ruimen. In de hoop op een spoedige en goede afloop, blijf ik,

Meneer Edele, Zeer Geëerde Heer, Uw meest loyale dienaar

JOH. SEBAST. BACH

Weimar, 14 januari 1714

Een zoontje, geboren 8 maart, gedoopt op de 10e. Naam: Carolus Philippus Immanuel. Peetouders: 1. Dhr. Secretaris Adam Immanuel Weltzig, thans Meester der Pages en Kamermusicus aan het Hof van de Prins van S. Weissenfels. 2. De heer Georg Philipp Telemann, kapelmeester van de keizerlijke vrijstad Frankfurth aan de Mayn. 3. Mevrouw Catharina Dorothea Altmann, weduwe van wijlen de heer Christian Friedrich Altmann, Kamerheer aan het vorstelijk hof van Schwarzburg in Arnstadt.

De 22e Maart 1714. De Hoogvorstelijke Saksische Pagehofmeester, en kamermusicus, heer Adam Immanuel de Weldig, een zoon. Johann Friedrich Immanuel. 1. Dhr. Licent. Friedrich Zeidler, van de prinselijke Saksisch Merßeburg Consistorisch Protonotarius, en Syndicus van de gezamenlijke Land-Staten. 2. Zijn echtgenote, mevr. Eleonora Sophia Zeidler, née Albertin. 3. Dhr. Johann Sebastian Bach, concertmeester en kamerorganist van de vorstelijke Saksen-Weimar. [Namens hem aanwezig:] plaatsvervangend Dhr. Secr. Eylenberg.

2 fl. 6 gr. voor 1 riem [is vaak 500 vel, kostende grofweg 0,32 euro per vel] stevig papier voor de muziek van de concertmeester, 5 oktober 1714.

2 fl. 6 gr. aan de koopman Johann Christian Hindorff voor 2 bundels snaren besteld door concertmeester Bach, 21 juni 1715.

2 fl. 6 gr. voor 1 riem stevig papier voor dhr. concertmeester Bach, 16 mei 1716.

45 [florijnen] 15 [groschen] aan de Consistoriale Secretaris Francken, Mons: Castelli, Concertmeester Bach, Heer Kamerschijver Schnorrens, beide zonen en de boekdrukker, voor de gepresenteerde bundel, de 4e april 1716 [Nr.] 843.

Zeer nobele, zeer geëerde heer!
Ik ben u zeer erkentelijk voor het uitzonderlijke en zeer genadige vertrouwen van u en uw gehele nobele Collegium; en aangezien het mij altijd een groot genoegen is om u mijn meest onderdanige diensten aan te bieden, zal ik nu des te ijveriger zijn om u op de afgesproken tijd op te wachten en u dan, voor zover het in mij ligt, tevreden te stellen met het gewenste onderzoek. Ik verzoek u dan ook, zonder al te veel moeite te doen, mijn besluit aan het eerbiedwaardige collegium mede te delen en hun tegelijkertijd mijn meest gehoorzame groeten over te brengen en hen te verzekeren van mijn gevoel van eerbiedige verplichting voor hun zeer bijzondere vertrouwen.
Aangezien bovendien Uwe Edelachtbare zo goed bent geweest, voor mij niet alleen in het heden, maar ook in het verleden veel moeite te doen, erken ik dit met gehoorzame dank, en verzeker ik, dat het mij altijd het grootste genoegen zal verschaffen, mij van Uwe Edelachtbare en mijn Zeer Geëerde Heer te mogen noemen
uw meest gehoorzame dienaar
JOH.SEB.BACH
Concertmeester
Weimar, 22 april 1716

Zes thlr. samen met een verzegeld pakje zijn waarlijk door de heer Becker, Lic, aan mij ondergetekende betaald voor reiskosten, hetgeen hierbij dankbaar wordt bevestigd. Gedateerd Halle, 2 mei, anno 1716.

JOHANN SEBASTIAN BACH

Prinselijk concertmeester en hoforganist van Saxe-Weimar, etc. etc.

Ik heb dingen gezien van de beroemde organist van Weimar, Mr. Joh. Sebastian Bach, zowel voor de kerk als voor de vuist [ofwel: het klavier], die zeker van dien aard zijn dat men de man hoog moet achten.

Op gracieus vorstelijk bevel werden 20 ingebonden boekjes voor de dit jaar op te voeren Passie aan de vorstelijke hofkapel afgeleverd aan de vorstelijke Saksische kapelmeester, dhr. Witt; daar één exemplaar 1 gr.3 pf. kost, kosten deze 20 exemplaren 1 fl. 4 gr.

Gotha, op 2 april 1717

CHRISTOPH REYHER, hofdrukker

Op 6 november [1717] werd de voormalig concertmeester en organist Bach opgesloten in de plaats van bewaring van de rechter van het Graafschap wegens te hardnekkig aandringen op zijn ontslag en tenslotte op 2 december vrijgelaten van arrestatie met kennisgeving van zijn oneervol ontslag.

Klein Orgelboek (met 48 gerealiseerde koralen), waarin een beginner op het orgel wordt onderwezen in het ontwikkelen van een koraal op vele verschillende manieren, en tegelijkertijd in het verwerven van vaardigheid in de studie van het pedaal, aangezien de koralen die het bevat het pedaal als geheel obbligato wordt behandeld.
Ter ere van de Almachtige wil
en voor de grotere vaardigheid van mijn naaste
Autore
Joanne Sebast. Bach
Pleno Titulo Capellae Magistro
Serenissimi Principis Regnantis
Anhaltini Cothensiensis

a. 29 dec. [1717]. De nieuw aangekomen Kapelmeester, heer Johann Sebastian Bach ontvangt maandelijks 33 rth. 8 gr. en heeft dat bedrag vanaf 1 augustus [1717] naar behoren ontvangen;

b. 7 augustus. Aan dezelve een allergenadigste schadeloosstelling bij het aanvaarden van de benoeming: 50 thlr.

c. 29 dec. Voor de maanden augustus, sept., okt., nov. en december 1717 tot 1 januari 1718, volgens het register, fol. 1, nr. 245: 166 thlr. 16 gr.

d. 5 febr. [1718] Voor de maand januari: 33 tlr. 8 gr.

e. [februari) 28. Voor de maanden februari en maart, Joh. Seb. Bach: 66 thlr. 16 hr.

f. 2 april. Voor de maand april: 33 thlr. 8 gr.

g. [april] 30. Voor de maand mei: 33 thlr. 8 gr.

h. 6 mei. Voor de maand juni voor de reis naar Karlsbad: 33 thlr. 8 gr.

Dat ik van Zijne Nobele Grootheid, Heer Dr. Rechenberg, thans Rector Magnificus, namens de eerbiedwaardige Universiteit van Leipzig voor het onderzoeken en beproeven van het orgel in de Pauluskerk, en voor het wijzen op eventuele gebreken, 20 rthl., zegge twintig reichsthaler, als vergoeding heb ontvangen, zulks heb ik hierbij willen attesteren en erkennen, benevens gehoorzame erkentelijkheid. Gedateerd Leipzig, 18 december 1717.

JOH. SEB. BACH Kapelmeester, enz.

…
Dom. XVII Trinitatis. [9.10.1718]
42. Heer kapelmeester Bach.
43. Zijn Echtgenote [Maria Barbara Bach]
…

…
Dom. Rogate. [14.5.1719]
55. Heer kapelmeester Bach
…

…
Dom. Oculi [3.3.1720]
66. Heer kapelmeester Bach
…

…
Dom: XI Trinit: [11.8.1720]
78 Heer kapelmeester
…

…
Dom. 1 Trinitatis [15.6.1721]
65 Heer kapelmeester Bach
…

…
Dom. Cantate [3.5.1722]
58 Heer kapelmeester Bach
59 Mevr. Bach [Anna Magdalena Bach]
…

…
Dom. XIV Trinitat. [6.9.1722]
44. Heer kapelmeester Bach
45. Mevr. Bach
…

…
Dom. IV Advent. [20.12.1722]
59. Heer kapelmeester Bach
60. Zijn echtgenote
…

a. 20 oktober [1718]. Aan dezelfde [J. S. Bach], voor het betalen van de discantist uit Rudolstadt die hier optrad 16 [thlr.].

b. [16 december 1718] Voor de baszanger Riemenschneider, die hier enige weken was, 40 [thlr.] . Voor de concertmeester Lienigke van Merseburg, 16 [thlr.]. Voor [de organist Johann Gottfried] Vogler uit Leipzig, 16 [thlr.]. Voor de discantist [Emanuel] Prese, 6 [thlr.]. Aan kapelmeester Bach betaald in aanwezigheid van de geachte raadsleden 78 [thlr.] .

c. [Augustus] 24 [1719] Aan de kapelmeester Bach, voor het betalen van een discantist 20 [thlr.].

Klein Clavier-Boek voor Wilhelm Friedemann Bach, begonnen in Köthen op 22 januari A[nn]o 1720.

Anno 1720, 12 september. Heinrich Friese, de organist en klerk van deze kerk, is overleden. Waarop Anno 1720, November 21. De pastoor, met de twee heren van de congregatie, alsmede de vier pedellen namelijk - de heren Bernhard Cropp en Fridericus Wahn, beheerders van de Grafkerk, en de heren Johan Luttas en Johan Caspar Weber, jaarlijkse beheerders - waren samen in de kerkzaal, waar, nadat de formaliteiten waren vervuld, de heer Bernhard Cropp erop wees dat verschillende personen hun namen hadden opgegeven voor de keuze van een organist, die de vier pedellen hierbij presenteerden, te weten: De heer Matthias Christoph Wideburg; De heer Heinrich Zinck, organist te Itzeho; De heer Vincent Lübec Junior; De heer Johann Joachim Heitmann; De heer Johann Sebastian Bach; De heer Frenkel, organist te Ratzeburg; De heer Lüders; De heer Hertzog. Nadat deze namen waren voorgelezen, antwoordde de heer Beckhoff, in naam van de aanwezige heren; hierop werden verschillende punten besproken, namelijk:

(1) Hoeveel van de bovengenoemde acht personen moeten tot het proces worden toegelaten? Conclusum: Alle bekwamen moeten tot het proces worden toegelaten, indien zij daarom verzoeken.

(2) Welke personen moeten hier worden gevraagd om hun oordeel daarover te geven? Conclusum: Het werd noodzakelijk geacht om, naast de Eerbiedwaardige Cantor, drie organisten te vragen om te assisteren bij hetzelfde - namelijk de heer Johann Adam Reinike van de St. Catherinakerk, de heer Andreas Kniller van St. Peterskerk, en de heer Georg Preuss van de [Kerk van de?] Heilige Geest - en alles zou deze keer opnieuw moeten worden gedaan volgens de procedure van 26 november, Anno 1674.

(3) Op welk tijdstip moet het proces plaatsvinden, zodat de bevoegde personen zich daarvoor kunnen aanmelden? Conclusum: Het proces zou het best kunnen plaatsvinden op 28 november, zijnde donderdag, na de gebedsuren.

(4) De vraag werd gesteld of het gewenst was dat er geld zou worden gegeven voor de organistenpost; op dit punt werd besloten dat: Er waren vele redenen om de verkoop van een organistenpost niet in te voeren, omdat het deel uitmaakte van de dienstverlening aan God; daarom moest de keuze vrij zijn, en de capaciteit van de kandidaten moest meer in overweging worden genomen dan het geld. Maar als, nadat de keuze was gemaakt, de gekozen kandidaat uit vrije wil een blijk van zijn dankbaarheid wilde geven, kon dit ten bate van de Kerk en het Heilig Graf worden aanvaard, in de boeken worden ingeschreven en opnieuw worden gebruikt waar het nodig was.

Anno 1720, 19 december. In antwoord op de vriendelijke uitnodiging verschenen in de grote kerkzaal de pastoor, de heren Erdmann Neumeister, Walther Beckhoff en Henning Lochau, de huidige beheerders van onze geliefde congregatie, Bernhard Crop en Friederich Wahn, beheerders van het grafmonument, Johan Luttas en Johann Caspar Weber, jaarlijkse beheerders. Waarop de Senior Trustee van het Graf, na de formaliteiten te hebben vervuld, verklaarde dat het bij allen bekend was hoe op 28 november, na het proces en het verslag van de Cantor en de daarvoor uitgenodigde organisten, de keuze was vastgesteld op 12 december. Maar de heer Luttas had uitstel gevraagd totdat hij een brief zou ontvangen van de heer Johann Sebastian Bach, kapelmeester te Köthen, waarin de pastoor en de heren van de congregatie zich hadden neergelegd. Aangezien de heer Luttas nu een brief had ontvangen, had hij deze reeds aan de Pastoor en Heren van de Gemeente meegedeeld, en deze werd daarop in zijn geheel voorgelezen. Daarop werd in Gods Naam besloten tot de keuze over te gaan, en zo werd Johann Joachim Heitmann met meerderheid van stemmen viva voce gekozen tot organist en klerk van de St. Jacobikerk, hetgeen hem ook door de kerkbode was medegedeeld, en werd hem verzocht in de kerkzaal te verschijnen; intussen namen de Pastoor en de Heren der Gemeente afscheid. Toen hij daarop verscheen, werd hem de genoemde keuze door de pedellen medegedeeld, en hij betuigde van zijn kant zijn dank voor de hem betoonde vriendelijkheid, waarna allen huiswaarts keerden.

Omdat ik een paar jaar geleden het genoegen had voor Uwe Koninklijke Hoogheid te verschijnen, krachtens de bevelen van Uwe Hoogheid, en omdat ik toen bemerkte dat Uwe Hoogheid enig genoegen schepte in de kleine talenten die de Hemel mij voor de muziek heeft geschonken, en omdat bij het afscheid nemen van Uwe Koninklijke Hoogheid, Uwe Hoogheid zich verwaardigde mij te eren met de opdracht Uwe Hoogheid enige stukken van mijn composities toe te zenden: Ik heb toen, in overeenstemming met de meest genadige orders van Uwe Hoogheid, de vrijheid genomen om Uwe Koninklijke Hoogheid mijn meest nederige plicht te bewijzen met de huidige concerto's, die ik heb aangepast aan een keur van instrumenten; ik smeek Uwe Hoogheid zeer nederig om hun onvolmaaktheid niet te beoordelen met de strengheid van de fijne en delicate smaak waarvan de hele wereld weet dat Uwe Hoogheid heeft voor muziekstukken, maar om er veeleer in welwillende overweging het diepe respect en de meest nederige gehoorzaamheid uit af te leiden die ik Uwe Hoogheid daarmee tracht te bewijzen. Voor het overige, Sire, smeek ik Uwe Hoogheid zeer nederig de goedheid te hebben Uwe Hoogheid's gunst jegens mij te continueeren, en verzekerd te zijn, dat niets mij zo na aan het hart ligt als de wens, dat ik mag worden aangewend bij gelegenheden, Uwe Koninklijke Hoogheid en Uwe Hoogheid's dienst meer waardig [dan de hier voorliggende] - ik, die zonder gelijke in ijver ben, Sire, Uwe Koninklijke Hoogheid's nederigste en gehoorzaamste dienaar.

Köthen, 24 maart 1721

Jean Sebastien Bach

16 fl. 18 gr. aan de kapelmeester van Cothen, betaald 7 augustus [1721]. 3 fl. 14 gr. 8 pf. voor de kapelmeester Bach in de herberg van de Blauwe Engel, betaald 11 augustus. 20 gr. passagegeld van hier naar en van Gera, betaald aan de postmeester op 13 augustus.

Op 3 december 1721 trouwden de heer Johann Sebastian Bach, weduwnaar, kapelmeester van Zijne Hoogheid de Prins, en mevrouw Anna Magdalena, de wettige jongste dochter van de heer Johann Caspar Wulcken, hof- en veldtrompettist van de muziek van Zijne Hoogheid de Prins van Saksen-Weissenfels, thuis, op gezag van de Prins.

Het Wohltemperierte Clavier, of, preludes en fuga's door alle tonen en halve tonen, zowel wat betreft de tertia majeur of Ut Re Mi als wat betreft de tertia mineur of Re Mi Fa. Voor het gebruik en voordeel van de muzikale jeugd begerig naar het leren, alsmede voor het tijdverdrijf van degenen die reeds bedreven zijn in deze studie, opgesteld en geschreven door Johann Sebastian Bach p.t. Kapelmeester van Zijne Doorluchtige Hoogheid, de Prins van Anhalt-Cothen, etc., en Directeur van Zijn Kamermuziek. Anno 1722.

a. 12 september 1722: aan de kapelmeester Bach voor reparaties aan het klavecimbel van de Prins, zonder de snaren, 1 thlr.

b. 30 december 1722: idem voor het stemmen van de grote klavecimbel, inclusief de [nieuwe?] snaren, 1 thlr. 8 gr.

c. 20 maart 1723: aan de kapelmeester Bach, die het klavecimbel heeft moeten stemmen, 1 thaler.

1722: Op 5 juni overleed de heer Johann Kuhnau, muziekdirecteur in de twee hoofdkerken St. Thomas en St. Nicolaas, en idem in de St. Pauluskerk van de universiteit, en in niet mindere mate was hij cantor aan de St. Thomasschool, in de ouderdom van 62 jaar en 2 maanden, een geleerd man, expert in kunst, die niet alleen een goed begrip had van het Hebreeuws, Grieks en Latijn, maar ook, naast zijn muziek, een volleerd wiskundige was, en niet minder, voordat hij cantor werd, een geleerd jurist. Op 9 augustus legde de heer Telemann het examen voor het cantoraat af. Hoewel hij dit zowel mondeling als schriftelijk had nagestreefd, alsmede het directeurschap aan een eerbiedwaardige universiteit, werd toch, nadat hij in Hamburg een verhoging van een paar honderd thaler had ontvangen, zijn aanvraag ingetrokken.

21 december 1722: degenen die aan een examen voor het cantoraat moesten worden onderworpen, waren onlangs genoemd; anderen hadden zich gemeld, namelijk Kapelmeister Graupner uit Darmstadt en Bach uit Köthen; [Johann Friedrich] Fasch verklaarde daarentegen dat hij niet kon lesgeven, naast zijn andere taken, en de kandidaat uit Merseburg verzocht opnieuw om hem tot het examen toe te laten. Besloten: Rolle, Kaufmann, en ook Schott moeten tot het examen worden toegelaten, vooral wat het onderwijs betreft.

1723: Op 7 februari, Sacramentszondag, slaagde de heer Sebastian Bach, toen kapelmeester te Köthen, voor het ambt van Cantorij, dat door het overlijden van wijlen de heer Kuhnau vacant was geworden. Enige tijd daarvoor hadden vier anderen hun test afgelegd, namelijk (1) de kapelmeester van Altenburg , (2) de heer Graupner, kapelmeester van Darmstadt, en (3) de heer Georg Balthasar Schott, Dir. Musices in de Nieuwe Kerk [en als vierde had G.F. Kauffmann uit Merseburg hierbij moeten staan].

Meest Eerwaarde Magnifici, Meest Edelachtbare, Nobele en Zeer Geëerde, Meest Geëerde Heren en Beschermheren!

De Nobele en Eerbiedwaardige Hoogwijze Raad van deze stad heeft mij op de hoogte gesteld van de wijze waarin de heer Johann Sebastian Bach, voormalig vorstelijk kapelmeester te Köthen, door u is gekozen voor het ambt van cantor aan de St. Thomas alhier. Indien het echter noodzakelijk is dat hij door het Hoog Consistorie in dit ambt wordt bevestigd, heb ik de heer Bach bij dezen aan mijn zeer geëerde beschermheer voorgesteld om dit te doen. Blijvend

Uwe Hoogheid en de Edelmoedige en ook Meest Eerbiedwaardige Heren Biddend en Zeer Toegewijd
D. Salomon Deyling
Leipzig, 8 mei 1723.

Op 30 mei nam de heer Johann Sebastian Bach, voorheen kapelmeester te Köthen, het cantoraat op zich, dat hem [eerder] was toegekend.

14 juni: Wilhelm Friedrich Bach, uit Weimar, vader dhr. Joh. Sebastian Bach, de cantor hier, 12 jaar oud, en gaat naar de derde klas.

ditto: Carl Phillip Emanuel Bach, geboren in dezelfde plaats en die dezelfde vader heeft, gaat naar de vijfde klas.

2 [thalers], 19 [groschen], 6 [pfennigs] aan de cantor, Joh. Sebastian Bach, voor het onderhoud en de reparatie van de kerkinstrumenten, 28 september 1723.

Orde van dienst in Leipzig
Voor de ochtenddienst van de eerste adventszondag.
(1) Preluderen (2) Motet (3) Preluderen op het Kyrie, in concerterende stijl (4) Intoneren voor het altaar. (5) Brieven van de apostelen worden gelezen. (6) De Litanie wordt gezongen. (7) Preluderen over het koraal. (8) Evangelie gelezen, (9) Preluderen op de voornaamste muziek. (10) Geloof gezongen. (11) De preek (12) Na de preek, zoals gebruikelijk, enkele verzen gezongen uit een hymne. (13) Kanselzegen (14) Preluderen over de muziek. En daarna afwisselend preluderen op de gezongen koralen, totdat de Communie voorbij is & sic porrò [betekent: etc.].

2 rh. 19 gr. 6 pf. Aan de Cantor, Joh. Sebastian Bach, voor het onderhoud en de reparatie van de instrumenten behorend tot de kerk.

Onze vriendelijke dienstbaarheid aan U, Eervolle Standvastige, Hoog en Weledelgestrenge, Hoog en Welwijze en bijzonder Gunstige Heren en Goede Vrienden,

Wat wij hebben verordend aan de Superintendent van deze plaats betreffende de cantor van St. Thomas, Johann Sebastian Bach, geven wij u te zien in het afschrift van de bijlage, en verzoeken, in de naam van de Meest Doorluchtige, Meest Grootmachtige Prins en Heer, Frederik Augustus, Koning in Polen enz. Hertog van Saksen, Jülich, Kleef, Berg, Engern en Westfalen, van het Heilige Roomse Rijk, Maarschalk van de Schatkist en Prins Chur, Landgraaf van Thüringen, Markgraaf van Meissen, ook van Boven- en Beneden-Lausitz, Burggraaf van Maagdenburg, Graaf van Henneberg, Graaf van de Marcks, Ravensberg en Barby, Heer van Ravenstein, enz. onze meest genadige heer, hierbij aan u, opdat u het ook in uw plaats zult respecteren...
Datum Leipzig, 24 maart 1724.

De afgevaardigden van de keurvorstelijke en vorstelijke Saxische Consistorie aldaar.

Aan de Eerbare, Hoge en Wijze, Hoog en Welwijze, Heer de burgemeester en de Raad hier in Leipzig, onze bijzonder gunstige Heren en goede Vrienden.

In het jaar 1721 werd op Goede Vrijdag tijdens de vespers, de Passie voor het eerst uitgevoerd; om kwart over twee werd met de hele gemeente gezongen. Daarna, werd in het koor het lied 'Da Jesus an den Creütze stund' enz. gezongen en daarna begon uitvoering van de Passie, en werd voor de preek de eerste helft afgesloten met het vers, 'O Lam Gods onschuldig', waarmee de priester op de kansel ging. Op de kansel werd ook gezongen 'Herr Jesu Christ dich zu uns wend'. Na de preek begon het tweede deel van de muziek, en toen die afgelopen was, werd de mote 'Ecce qvomodo moritur justus' enz. gezongen, daarna werd het Passievers geïntoneerd en Collecte gehouden, en daarna werd 'Nun dancket alle Gott' gezongen. In 1723. Precies zo.
In 1723 werden de eerste vespers gehouden in St. Nicolai, de preek werd gehouden door de superintendent, de heer D. Deyling...
Anno 1724 werd de Passie gezongen in de St. Nikolaas voor de eerste maal gebracht, enz. In de St. Thom. maar er werden alleen liederen gezongen zoals daarvoor gebruikelijk was.
1725 In de Thomaskerk
1726 In de Nicolaaskerk
1727 In de Thomaskerk
1728 In de Nicolaaskerk
1729 In de Thomaskerk
1730 In de Nicolaaskerk
1731 In de Thomaskerk
1732 In de Nicolaaskerk
1733 Was de tijd van rouw; van de koning.
1734 In de Thomaskerk
1735 In de Nicolaaskerk
1736 In de Thomaskerk met beide orgels.
1737 In de Nicolaaskerk
1738 In de Thomaskerk

Opdat de goede oude Zachau gezelschap heeft, en niet zo alleen is, laten we naast hem een overigens uitstekend praktiserend musicus van vandaag zetten, die lange tijd niets anders doet dan herhalen: "Ik, ik, ik, ik had veel verdriet, ik had veel verdriet, in mijn hart, in mijn hart. Ik had veel verdriet, etc., in mijn hart, etc., etc., Ik had veel verdriet, etc., in mijn hart, etc., Ik had veel verdriet, etc., in mijn hart, etc., etc., etc. Ik had veel verdriet, enz., in mijn hart, enz., enz." Dan weer: "Zuchten, tranen, smart, angst (rust), zuchten, tranen, angstig verlangen, angst en dood (rust) knagen aan mijn beklemd hart, enz." Ook: "Kom, mijn Jezus, en verkwik (rust) en verblijd met Uw blik (rust), kom, mijn Jezus (rust), kom, mijn Jezus, en verkwik en verblijd ... met Uw blik deze ziel, enz."

Meest Serene Hoogheid, Meest Machtige Koning en Keurvorst, Genadige Meester!

Dat Uwe Koninklijke Hoogheid en Uwe Doorluchtige Electorale Hoogheid zich zeer genadig heeft verwaardigd mij een afschrift te doen toekomen van het antwoord van de Universiteit alhier op mijn klacht tegen hen met betrekking tot de leiding over de Muziek van de Oude en de Nieuwe Dienst in de St. Paul's Kerk en het salaris behorende bij de eerstgenoemde, tot dusver ingehouden - dit erken ik met de meeste nederige dank. Hoewel ik dacht dat de Universiteit onmiddellijk de nodige stappen zou ondernemen om aan mijn eisen te voldoen, en mijn volledig gerechtvaardigd verzoek zonder verdere omhaal zou inwilligen, bemerk ik dat zij integendeel veel moeite heeft gedaan om verschillende uitzonderingen op hetzelfde te maken, en zich te verontschuldigen door te zeggen dat:

(1) Ik zonder grond had beweerd, dat het regisseren van de muziek van de Oude en Nieuwe Dienst noodzakelijk verbonden was met het ambt van Cantor van de St. Thomas, en de Universiteit een vanzelfsprekende vrijheid zou hebben voor wat betreft het verlenen van voornoemd ambt, hoewel zij mijn recht op het leiden van de Oude Dienst niet betwistte, noch het feit ontkende, dat zij mij krachtens een gevestigd gebruik daarvoor een honorarium had uitbetaald. Voorts dat

(2) mijn bewering, dat ik mijn werk tot nu toe voor niets heb moeten doen, vreemd was, daar uit de Rectorale Rekening duidelijk bleek, dat mij bij alle Quartal-Orationes [driemaandelijkse oraties ofwel inaugurele toespraken], alsmede bij de drie hoogfeesten en bij het feest der Hervorming een bijzonder en ruim honorarium, van 13 thrl. 10 gr., aan was geboden en ik tot nu toe altijd hetzelfde had ontvangen. Verder,

(3) dat ik tot nu toe vaak de driemaandelijkse oraties niet persoonlijk had bijgewoond, maar, volgens het overgelegde verslag van deze gelegenheden, het zingen van de motetten had laten leiden door de prefect. Evenzo

(4) dat de cantor van de St. Thomaskerk, wegens zijn officiele verplichtingen op zon- en feestdagen, geenszins in staat was zonder schade en wanorde de leiding van de muziek in de Universiteitskerk over te nemen, daar hij bijna gelijktijdig de muziek in de St. Thomas- en St. Nikolaaskerk moest leiden; vooral

(5) was het zeer zorgvuldig aanwijsbaar, dat mijn voorganger voor het leiden van de muziek van de Nieuwe Dienst een vrij nieuwe en extra gratificatie van 12 fl. ontving; voorts

waren er zoveel moeilijkheden gerezen, door de Raad veroorzaakt met betrekking tot de leerlingen der St. Thomasschool en de Stad- en Beroepsmusici, dat de Vereniging zich genoodzaakt zag van haar eigen studenten gebruik te maken en een andere persoon te vinden, die zonder belemmering de leiding der studenten op zich kon nemen, die weigerden de Cantor zonder vergoeding ter zijde te staan; daarbij kwam nog het feit dat

(7) tijdens de lange [onvervuldheid van de] vacature van het ambt na het overlijden van de vorige Cantor, de Universiteit de muzikale leiding voor de Nieuwe Dienst toevertrouwde aan Johann Gottlieb Görner en hem het nieuwe salaris van 12 fl. toewees voor zijn post, welk salaris geen verband hield met de vroegere leiding van de Oude Dienst, maar nieuw was ingesteld.

Uiteindelijk, Meest Gracieuze Koning, Keurvorst en Meester, zullen deze door de Universiteit gemaakte uitzonderingen echter geen stand houden en zijn gemakkelijk tegen te werpen. Want, om te beginnen

(1) wat betreft de verbinding van de Nieuwe Dienst met de Oude, was het niet mijn stelling dat een dergelijke verbinding noodzakelijk was, maar alleen dat de leiding over de muziek van de laatste altijd was gecombineerd met de eerste; en net zoals de macht en vrijheid om de twee te verbinden of te scheiden niet aan mij is om in twijfel te trekken, maar kan worden overgelaten aan de juiste autoriteiten, zo accepteer ik, aan de andere kant, het feit dat de leiding van de Oude Kerkdienst, volgens gevestigd gebruik, wordt toegekend en aan mij wordt toevertrouwd in het [genoemde] meest nederige verslag. Indien dit echter juist is, kan mij de leiding van de muziek bij de uitreiking van doctorale graden en andere plechtige universitaire gelegenheden in de Paulinerkirche, tezamen met de honorering daarvan, niet worden ontzegd, daar dit alles, vóór de instelling van de Nieuwe Dienst, onbetwistbaar, althans wat de muziek betreft, tot de Oude Dienst behoorde, en de gangbare praktijk was. Volgende

Ik ben niet in het minst verbaasd dat de Universiteit het waagt te verwijzen naar een ruim honorarium van 13 thrl. 10 gr. die men mij zou hebben toegekend, en mij tegenspreekt door te ontkennen dat ik het werk tot nu toe voor niets heb gedaan, aangezien het honorarium iets is dat los staat van het salaris van 12 gr., en een gratificatie het salaris niet uitsluit. In werkelijkheid echter betreft mijn klacht niet het honorarium, maar het salaris, dat altijd gebruikelijk was en tot de Oude Dienst behoorde, maar dat mij tot nu toe onthouden is, ten bedrage van 12 fl. Inderdaad is, zoals uit de door de Universiteit aangehaalde rectoraatsrekeningen zelf blijkt, zelfs dit honorarium, dat 13 thlr.10gr. zou hebben bedragen, niet volledig aan mij is betaald, maar in plaats daarvan door de twee pedellen, zoals zij onder ede zullen kunnen getuigen, elk kwartaal niet meer dan 16 gr. 6 pf. is betaald, in plaats van de 20 gr. 6pf. die in de rekeningen van de rector wordt vermeld, en op de drie hoogfeesten, alsmede op het feest van de reformatie, telkens niet meer dan 1 thlr., in plaats van 2 thlr. 12 gr. wat een totaal maakt van slechts 6 thlr. 18gr. in plaats van 13 thlr. 12gr. per jaar. Evenmin hebben mijn voorgangers, Schelle en Kuhnau (zoals uit de beëdigde verklaringen van hun weduwen, hierbij als Bijlage A en B, zal blijken) meer ontvangen voor de kwartaal- en feesdagmuziek, of kwitanties voor meer getekend, en toch is in het uittreksel van de rekeningen van de rector over hen een veel hoger bedrag vastgelegd. Het feit dat ik de driemaandelijkse oraties dikwijls niet in persoon heb bijgewoond, en dat uit het proces-verbaal van 25 oktober 1725, zoveel blijkt, zal van weinig betekenis zijn; Want zoals uit de maand en datum blijkt, dat het proces-verbaal pas is opgemaakt, nadat ik mij over de universiteit beklaagd had, terwijl er voor die tijd niets tegen mij te noteren viel, zo zal blijken, dat een dergelijke afwezigheid mij niet meer dan één of twee keer is overkomen, en wel om legitieme redenen, omdat ik weg moest, en vooral bij die ene keer, dat ik in Dresden iets te doen had. Bovendien zijn de prefecten belast met de genoemde driemaandelijkse plechtigheden, zodat deze laatste nooit door mijn voorgangers Schelle en kuhnau zelf zijn verzorgd, maar het zingen van de motetten altijd door de prefecten is verzorgd en geleid. Nog minder kan nog minder de verdienste zijn van het argument van de universiteit dat het niet mogelijk is dat de muziek in de kerken aan beide zijden door één persoon wordt verzorgd; want volgens dit argument, een verwijzing naar de organist van de St. Nicolaas, Görner, nog belangrijker worden gevonden, en de leiding van de muziek in beide kerken voor hem nog minder mogelijk, omdat de organist niet alleen in de H. Nicolaas en in de H. Paulus tegelijk het einde van de concerterende muziek voor en na de preek moet afwachten, maar ook tot en met de laatste lofzang het orgel moet bespelen, terwijl de cantor kan vertrekken nadat hij de concerterende muziek heeft verzorgd en niet bij de lofzangen tot het einde van de dienst aanwezig hoeft te zijn; en zo heeft wijlen Kuhnau in zijn tijd beide heel goed verzorgd zonder schade of verwarring; bovendien, in de kerk waar geen musica formalis moet worden voorzien, kan het gewone heel goed worden geleid door vicarissen en prefecten. Nu, in het bijzonder

(5) wat betreft de betwiste 12 fl., zal de Universiteit nooit op goede gronden kunnen beweren, dat zij deze 12 fl. aan mijn voorganger Kuhnau gaf voor de leiding van de muziek als een nieuwe, toegevoegde gratificatie. de waarheid van de zaak is, dat deze 12 fl. van oudsher het salaris was voor het verzorgen van de muziek voor de Oude Dienst, en mijn voorganger, om nadelige gevolgen te voorkomen die te vrezen waren van een scheiding van deze leidinggevende functies, de muziek voor de Nieuwe Dienst voor niets heeft verzorgd, en er nooit een cent voor heeft gevraagd, noch zich zelfs maar verheugd heeft over een vermeende nieuwe gratificatie van 12 fl. Inderdaad werden de kwitanties voor deze 12 fl. regelmatig getekend, niet alleen door Kuhnau, maar ook door Schelle en zelfs nog eerder, voordat iemand ooit aan de Nieuwe Dienst had gedacht. En daar in de beëdigde verklaringen van de weduwe Schelle en Kuhnau, bijlage A en B, duidelijk staat vermeld dat de 12 fl. steeds het salaris was voor het verzorgen van de muziek voor de Oude Dienst, zal de Universiteit dus niet kunnen weigeren deze kwitanties openbaar te maken. Evenzo

(6) kan de vraag of er geen goede verstandhouding tussen de studenten en de leiding van de Nieuwe Dienst, en zij niet voor niets hun hulp aan de cantor wilden verlenen, geen afbreuk doen aan het salaris dat aan de muziek van de Oude Dienst verbonden is; Want daar men dit noch wil toegeven, noch ontkennen, en het bekend is, dat studenten, die liefhebbers van muziek zijn, zich altijd gaarne en met genoegen presenteren, zo is er mijnerzijds nooit enige narigheid met de studenten geweest, en zij nemen geregeld en zonder aarzelen deel aan zowel de vocale als de instrumentale muziek onder mijn leiding, en tot op heden om niet en zonder vergoeding. Bovendien

(7) id de leiding over de muziek voor de Nieuwe Dienst vooralsnog, wat Görner betreft, in statu quo moet blijven, en al wil niemand in twijfel trekken dat voor deze nieuwe regeling een nieuw salaris kon worden vastgesteld, toch is het salaris van 12 fl. hem tot dusver toegekend, volstrekt niet een nieuw ingevoerd punt, of als iets nieuws voor dit nieuwe directoraat bedoeld, maar integendeel hetzelve werd aan de muzikale leiding van den ouden dienst onttrokken en eerst later, toen het Cantoraat van St. Thomas vacant was, bij de benoeming van Görner in het nieuwe Directorium, aan dit nieuwe Directorium toegekend

Dit is al eerder gezegd, en inderdaad, onder hen die tot nu toe aan beide zijden met de muziek in de kerken te maken hebben gehad, is dit alles bekend, en het kan bovendien door hun getuigenis worden bevestigd en nog wijder bekend worden gemaakt. Ik ben echter genoodzaakt er nog deze bijzondere omstandigheid aan toe te voegen; dat twee jaar geleden, toen ik met de Rector Magnificus van de juni-termijn over het Directorium sprak, omdat hij mijn punt van een handgeschreven rekeningboek, dat vermoedelijk een boek was van de rekeningen van de rector, wilde weerleggen, het gebeurde dat op de bladzijde waarop het boek werd opengeslagen mijn oog moest vallen op de aantekening en de duidelijk geschreven woorden die vertelden over de betaling van 12 fl. salaris aan Schelle pro Directorio Musices, en ik toonde het terstond aan den rector magnificus van van de juni-termijn, en wees hem daarop.

Uiteindelijk heeft de Universiteit het toegegeven en mij bij monde van Dr. Ludovici, die de vorige zomer de post van Rector bekleedde, de helft van het salaris van 12 fl. aangeboden, en dit zou zij zeker niet gedaan hebben, indien zij niet overtuigd was geweest dat de zaak goed gegrond was. Dienovereenkomstig treft de verandering mij des te harder, wanneer zij nu van geen salaris in het geheel iets wenst te horen, en het mij geheel wil ontnemen; ook, nadat ik in mijn Nederigste Memorie het feit van dit aanbod uitdrukkelijk had vermeld, is de Universiteit in haar antwoord aan dit punt voorbijgegaan en heeft zij er geen antwoord op gegeven, en aldus worden door dit stilzwijgen de grondslag van mijn eis en de redelijkheid van mijn zaak door de Universiteit opnieuw bevestigd en, naar zij zelf overtuigd is, stilzwijgend voor waar aangenomen.

Omdat dus de Universiteit, door hare eigen erkentenis en door de door haar onder de punten x en y aangehaalde rekeningen van de Rector, mij 3 thlr. 10 gr. jaarlijks voor de driemaandelijkse oraties, en een speciaal honorarium van 10 gr. jaarlijks voor de drie hoogfeesten en het feest der reformatie, zijnde in totaal 13 drs. 10 gr., krachtens gevestigd gebruik;

Dus zou ik, van de aanvang van mijn universitaire functies op Pinksterzondag 1723 tot het einde van het jaar 1725 (dus in twee en driekwart jaar), in totaal 36 thlr. 18 gr. 6pf. moeten hebben ontvangen, doch heb niet zoveel ontvangen, en daarvoor in de plaats slechts 11 thlr. voor muziek op even zovele feestdagen, en 7 thlr. 13 gr. 6pf. voor driemaandelijkse oraties, zijnde een totaal van 18 thlr. 13 gr. 6pf. en aan mij is dienovereenkomstig nog verschuldigd 18 thlr. 5 gr.;

Ook is mij nog verschuldigd de gewone jaarwedde van 12 fl. over een tijdvak van twee en driekwart jaar, zijnde 33 fl.;

En daar de Universiteit over de bezoldiging tot overeenstemming heeft willen komen en reeds de helft heeft aangeboden, en dus eo ipso mijn eis niet onrechtvaardig of ongegrond heeft geacht, maar integendeel heeft ingewilligd, en daar zij over dit laatste punt in stilzwijgen is heengegaan, in haar nederigst verslag, en dus nogmaals stilzwijgend heeft toegegeven, en voor het overige niet in staat is geweest ook maar het geringste antwoord van enig belang te geven;

Daarom richt ik mij tot Uwe Koninklijke Majesteit en Soevereine Hoogheid met de meest genadige bede, de universiteit niet alleen te bevelen de regeling zo te laten, als zij was, en mij in de toekomst het volle salaris van 12 fl. voor de Oude Dienst toe te kennen, met de bijkomstige honoraria voor de Promotiones Doctorales en andere Actus Solemnes, die daaraan vroeger verbonden waren, maar ook mij het nog verschuldigde honorarium van 18 thrl. 5 gr. en het resterende gewone salaris van 33 fl. uit te betalen, en alle onkosten die ik in dit verband heb gehad te vergoeden; of, indien de Universiteit niet overtuigd mocht worden door hetgeen tot nu toe is aangevoerd, mijn kwitanties openbaar te maken, die door Schelle en Kuhnau zowel voor het bijzondere honorarium als voor het gewone salaris zijn vrijgemaakt. Deze hoge gunst zal ik mijn leven lang met de meest nederige dankbaarheid erkennen en blijven

Uwe Koninklijke Majesteit en Uwe Doorluchtige Electorale Hoogheid's meest nederige en gehoorzame dienaar

Leipzig, 31 december 1725

JOHANN SEBASTIAN BACH

Nobele en zeer geëerde heer en (indien nog toegestaan) geachte heer Broeder

Bij deze gunstige gelegenheid is het mijn plicht naar het welzijn van uw zeer edelachtbare persoon te informeren en u daarvan van harte een blijvende voortzetting toe te wensen. Het korte mondelinge bericht van de ontvanger van deze regels heeft mij zo'n genoegen verschaft dat ik het brandend verlangen heb uitgebreidere details te ontvangen betreffende de recente omstandigheden die terecht tot uw verworvenheid zijn gaan behoren. Ik voel mij dan ook geroepen om aan u voor te leggen in hoeverre mijn nieuwsgierigheid voldaan mag worden. Als u daarom bereid bent om een toegewijde vroegere school- en reisgenoot deze eer te verlenen en zijn nederig verzoek in te willigen, zal het de nederige dienaar van Uwe Edelachtbare tot dankbaarheid verplichten.

Leipzig, 28 juli, 1726

Joh: Sebast: Bach

Aan Zijne Meest Serene Hoogheid, Prins en Heer, Emanuel Ludewig, Erfgenaam van de Prins van Anhalt, Hertog van Saksen, Engern en Westfalen, Graaf van Ascania, Heer van Bernburg en Zerbst, etc., is dit bescheiden muzikale begin* opgedragen uit de meest nederige toewijding van Johann Sebastian Bach

Serene en Genadige Prins, hoewel wiegbekledingen u bedekken,
Toch toont uw prinselijke blik u meer dan volgroeid.
Vergeef me, naar ik bid, als ik u uit uw sluimering wek.
Terwijl mijn speelse bladzijde u hulde brengt.

Het is de eerste vrucht van mijn snaren die in muziek weerklinken.
U, de eerste zoon om wie de armen van Uw Prinses zijn gelegd
Het zal voor U en voor Uw Eer weerklinken,
Want Gij zijt, evenals deze bladzijde, een eersteling in deze wereld.

De wijze mannen van onze tijd maken ons vaak bang door te zeggen
Dat wij in deze wereld met gehuil en geweeklaag komen,
Alsof wij reeds spoedig de bitterheid van het verblijf zouden leren kennen
En deze korte tijd in moeizaam zouden zwoegen hier beneden.

Maar dit draai ik om, doorvoor in de plaats te verkondigen
Dat uw zoet kinderlijk huilen lieflijk, helder en zuiver is;
Zo zal uw ganse leven met blijdschap vol zijn -
En zeker van een harmonie vol vreugden en genot.

Zo zal ik, Prins van al onze hoop, U ooit vermaken,
Al worden uw geneugten duizendvoudig keer zoveel,
Maar laat, naar ik bid, het gevoel me altijd bijstaan
Om, Serene Prins, Uw nederigste dienaar te zijn

BACH

[*noot: Het origineel is in rijm. De schrijver is niet bekend, maar aan het taalgebruik en de vele muzikale termen zou het heel goed van Bach zelf kunnen zijn. Dat het een nieuw geschreven gedicht is zou ook af te leiden kunnen zijn uit de zin uit gedicht: 'Want Gij zijt, evenals deze bladzijde, een eersteling in deze wereld'. De verwevenheid van Bachs eigen vocabulair met dit gedicht lijkt het ook zeer onaannemelijk te maken dat het van een ander is. De zinsnedes 'om wie de armen van Uw Prinses zijn gelegd' en het ietwat beredeneerde 'Maar dit draai ik om' is wellicht een aanduiding dat het om een mannelijke dichter gaat. Ook voor de zinssnede 'Zo zal ik, Prins van al onze hoop, U ooit vermaken,' zou Bach diep in de boeken moeten duiken om een gedicht te vinden die zo precies zijn verhouding met deze adelijke familie, zo op maat gesneden, weergeeft. De verwevenheid van het gedicht met aanduidingen als 'Serene en Genadige' en een einde wat erg op zijn brieven lijkt, maakt het zeer onaannemelijk lijkt dat het niet van Bach zelf is. Uit de brief aan zijn jeugdvriend Georg Erdmann uit 1730 blijkt dat hij erg gesteld was op zijn oud werkgever. De brief uit 1726, dus een een paar maanden eerder zou ook al een aanwijzing kunnen zijn dat er toen al een wens was om uit Leipzig weg te gaan. Wellicht heeft die positieve herinnering aan de tijd in Köthen ook een rol gespeeld in het geluid wat in dit gedicht weerklinkt. Een externe bron die het bevestigt is er echter niet. ]

Eerwaarde en Meest Nobele, Standvastige, Geëerde en Meest Geleerde, ook Geëerde en Meest Wijze heren, Geëerde en Meest Genadige Patronen!

Veronderstelbaar is de door mij voorgestelde persoon, Georg Gottfried Wagner van naam (oudste zoon van de nog levende cantor van Wurtzen), die van zijn vroegste jaren tot heden voornamelijk in Leipzig heeft gewoond, en dat op respectabele wijze, en de grondslag heeft gelegd voor zijn humane studie als student in onze St. Thomas School alhier, en zich ook hier in hogere studies heeft begeven door ijverig de universitaire colleges bij te wonen, waarom ik niet zonder reden veronderstel dat hij daarin zijn aandeel heeft geleverd, zal uwe Hoogachtbaren inmiddels met een zeer gehoorzaam schrijven hebben benaderd.

Want, Geachte en Zeer Wijze Heren, het is geheel aan u om te bepalen hoe en op welke wijze u zich barmhartig kunt veroorloven om dhr. Wagner tot de examens toe te laten, wacht ik in dezen uw zeer genadige kennisgeving af, ten einde in daden blijk te kunnen geven van mijn belangstelling en mijn verlangen van dienst te zijn, en dienovereenkomstig betuig ik nogmaals mijn respect, en blijf met alle toewijding,

Geëerde en Meest nobele, standvastige, Geëerde en Meest Geleerde, ook Meest Geëerde en Meest Wijze Heren, Geëerde en Meest Genadige Beschermheren, uw meest gehoorzame dienaar

Leipzig, 21 oktober 1726

JOH. SEB. BACH

P.S. Genoemde heer Wagner is nog alleenstaand en ongehuwd.

Geëerde en Meest Nobele, Standvastige, Geëerde en Meest Geleerde, ook Geëerde en Meest Wijze Heren, Geëerde en Meest Genadige Patronen!

De in deze brief besprokene, heer Wagner, heeft, overeenkomstig de beschikking van Uwe Edelachtbaren, zich hierbij zeer nederig aan U willen voorstellen, en mondeling om onder Uwer Edelachtbaren verdere patronage te dienen in verband met het komende examen. En daar ik er niet aan twijfel, dat hij zich zal trachten te onderscheiden, dat u, geachte en edele heren, ten volle tevreden zult zijn, en mijn nederige ik daardoor hoog zal worden gehouden, hoop ik, dat u, Geachte en Nobele Heren, hem vóór ieder ander de meest genadige overweging zult geven. Het aanbod dat mij gedaan is om Uwe Hoogheid's meest genadige gunst aan mij of mijn familie te bewijzen, wanneer de gelegenheid zich voordoet, erken ik met de nederigste en meest dankbare toewijding, en ik zal niet nalaten altijd te onthouden om, wanneer de gelegenheid zich voordoet, mijn meest nederige verzoek aan Uwe Hoogheid en Achtbare Hoogheid te doen. Met hartelijke wensen voor een goede afloop van de aanstaande selectie van een nieuwe Cantor, blijf ik voor altijd,

Geëerde en Meest Nobele, Standvastige, Geëerde en Meest Geleerde, ook Geëerde en Meest Wijze Heren, Mijn Zeer Gewaardeerde Patronen, immer Uw meest gehoorzame en bereidwillige dienaar

Leipzig, 15 november 1726

JOH. SEBAST. BACH

Toen ik onlangs op de Paasbeurs in Leipzig was had ik het geluk de wereldberoemde heer Bach te horen. Ik dacht dat de Italiaan Frescobaldi de kunst van het klavierspel helemaal zelf had opgepoetst, en ook Carissimi was een zeer gewaardeerde en geliefde organist. Maar als men de twee Italianen met hun kunst aan de ene kant van de toonladder zou zetten en de Duitser Bach aan de andere kant, dan zou de laatste hen ver overtreffen, en zouden zij recht de lucht in worden getild. Later hoorde ik in Halle de bekende heer Kirchhof orgel spelen, en zijn vingers beheersten de charmes van de muziek zo goed, dat ik uitriep: "Wat jammer dat de handen van deze twee klavierspelers in Leipzig en Halle op een dag tot stof moeten vergaan!”…We hebben het geleerde muzikale klaverblad in B, bestaande uit drie onvergelijkbare virtuozen wier familienamen een B op hun schilden dragen: Buxtehude, Bachhelbel, en Bach in Leipzig; deze mannen betekenen evenveel voor mij als Cicero voor de Romeinen.

Daar de algemene dag van vreugde het niet toeliet, dat het verheugde volk van Leipzig zich bij de bovenbeschreven plechtigheden neerlegde; zo namen verschillende particulieren, alsmede alle koninklijke musici en inwonende studenten de moeite, op verschillende wijzen hun meest nederige vreugde te betuigen. Want de musici voerden na acht uur 's avonds, toen zij van de Hofbode te horen kregen dat het nu tijd was, een muziekstuk op dat gecomponeerd was door de kapelmeester en stadscantor, de heer Johann Sebastian Bach, en dat deze laatste persoonlijk had gedirigeerd. Bij deze gelegenheid was de volgende tekst gekozen voor het Drama musicum [= wereldlijke cantate in dialoogvorm]. Aria tutti Entfernet euch, ihr heitren Sterne, &c. Het hoofd-exemplaar ervan, dat aan Zijne Koninklijke Majesteit moest worden aangeboden, hadden de artiesten laten binden in diep scharlaken fluweel, met vergulde kwasten en gouden franje, maar gedrukt op wit satijn, en het werd door de Orator van hetzelfde, genaamd Haupt, die door het lot was gekozen, op een zilveren schotel gedragen. De stoet zelf was in de volgende volgorde opgesteld: (1) de senioren van de 15 tafels in de refter en een 16e daarnaast, met wasfakkels; (2) twee maarschalken met maarschalksstokken; (3) genoemde Haupt met het afschrift op een zilveren vat, vergezeld van twee anderen; (4) de tafelgenoten van 4 tafels met brandende fakkels; (5) het Chorus Musicus, dat zich tijdens het marcheren liet horen met trompetten en pauken, benevens andere instrumenten; (6) de rest van de artiesten, eveneens met fakkels. Toen zij dan in deze volgorde voor Zijne Koninklijke Majesteit op het marktplein waren aangekomen, werden de brengers van de gedichten door de twee maarschalken naar de voorzijde van de Voorkamer geleid, en de Orator moest zijn complimenten maken en overhandigen aan Zijne Excellentie de Opperbekerdrager, Von Seiffert; door wie Zijne Koninklijke Majesteit hun Zijn meest genadige dank betuigde voor de meest nederige toewijding die zij van plan waren te tonen door een serenade voor Zijne Hoge Verjaardag, en hen verzekerde van Zijn Koninklijke Gunst bij elke gelegenheid. Tijdens deze ceremonie, en vóór de terugkeer van degenen die voor dit doel waren afgevaardigd, was alles in gereedheid gebracht voor de muziek, die vervolgens tot Zijne Gracieuze Tevredenheid ten gehore werd gebracht, te midden van een grote menigte mensen, achter een afdoende versperring gevormd door de soldaten die Zijne Koninklijke Majesteit bijwoonden. Waarop alle artiesten, als de brengers van de genoemde avondmuziek, terugkeerden in de voornoemde volgorde, door de Catherstraat, vervolgens door het Menke huis, en na inspectie van de verlichting op die plaats, teruggingen naar het Collegium Paulinton - (de Universiteit), waar zij hun plechtigheid afsloten met het branden van de resten van hun fakkels op het plein van het Collegium, en veel geroep van "Vivat!"

[*noot: Het stuk is gereconstrueerd vanuit de Mis in B mineur. Het werd gecomponeerd ter ere van de verjaardag van Koning Augustus II en het werd uitgevoerd op de marktplaats van Leipzig.]

Canon voor vier stemmen, BWV 1074, opgedragen aan Mons. Houdemann en gecomponeerd door J. S. Bach.

Nu is het voorgevallen dat de heer von Kirchbach in memoriam van de allerzaligste overleden koningin en keurvorstin, toestemming heeft gekregen een oratie te houden in de Pauluskerk, en dat hij de uit te voeren muziek niet aan mij, maar aan de Cantor van de Thomasschool, de heer Bach, zou hebben toevertrouwd en wil mij passeren en uitsluiten van de gevolgen hiervan, tot niet geringe schade van mijn aanstelling en inkomsten; Uwe Eerwaarde Hoogheden, Uwe Eerwaarde en Edele Majesteiten kunnen dit niet [als zodanig] in behandeling nemen, en ik verzoek U zeer gehoorzaam er bij de genoemde Heer von Kirchbach op aan te dringen de muziek die bij deze akte moet worden uitgevoerd door mij te laten componeren en uit te voeren, of, in het uiterste geval, indien er bezwaar mocht bestaan wegens tijdgebrek of iets anders, een gepaste genoegdoening te geven voor het ingetrokken honorarium.

In plechtige processie, terwijl de klokken luidden, betraden de stadsbestuurders en de rector en hoogleraren van de universiteit de Pauluskerk, waar vele anderen aanwezig waren, namelijk vorstelijke en andere personen van rang, alsmede niet alleen Saksische maar ook buitenlandse ministers, hof- en andere chevaliers, samen met vele dames.

Nadat iedereen zijn plaats had ingenomen, er een improvisatie op het orgel had plaatsgevonden en de Ode van de Rouw, geschreven door Magister Johann Christoph Gottsched, lid van het Collegium Marianum, door de pedellen onder de aanwezigen was rondgedeeld, klonk dadelijk de Muziek van de Rouw, die ditmaal door kapelmeester Johann Sebastian Bach in Italiaanse stijl was gecomponeerd, met Clave di Cembalo [klavecimbel], die dhr. Bach zelf bespeelde, orgel, gambas, luiten, violen, blokfluiten, dwarsfluiten, enz., de helft voor en de helft na de lof- en rouwzang.

Op 11 augustus kregen dhr. Joseph Spiess, vorstelijk kamermusicus alhier, en zijn vrouw Susanna Christina Appeliin, een zoon, geboren op 8 augustus, gedoopt, genaamd Leopold. De peetouders.
1.) Dhr. Johann Heinrich Dildey, prinselijke stalmeester hier.
2.) Dhr. Johann Sebastian Bach, prinselijke kapelmeester hier.
3.) Mevr. Regina, echtgenote van dhr. von Schnurbein ...

Uwe Hoogheden, Meest Nobele, Meest Voorname, Standvastige, Vereerde en Meest Geleerde, tevens Meest Wijze, Meest Hooggeachte Heren en Patronen!

Uwe Hoogheden en U, Edele en Zeer Achtenswaardige Heren, zult u zich genadig willen herinneren hoe ik, ter gelegenheid van mijn aanvaarding van de roeping tot het Cantoraat van de St. Thomas School hier, die mij is toevertrouwd, door Uwe Verhevenheid en U, Meest Nobele en Meest Voorname Heren, werd opgedragen mij in alle dingen strikt te houden aan de tot nu toe gevolgde gebruiken bij de openbare k erkdienst, en geen vernieuwingen aan te brengen; en hoe mij genadig werd verzekerd dat U mij in deze zaak zou begunstigen met Uw Hoge Bescherming. Tot deze gebruiken en gewoonten behoorde de ordening van de gezangen voor en na de preken, die altijd uitsluitend aan mij en mijn voorgangers in de Cantorij werd overgelaten om te regelen, in overeenstemming met de Evangeliën en het daarop gebaseerde Dresdner Gesangbuch, zoals passend voor het seizoen en de omstandigheden, en, zoals de eerbiedwaardige dienst kan getuigen, is hierover nooit een conflict ontstaan. In tegenstelling tot deze praktijk, echter, heeft de subdiaken van St. Nickolaaskerk, Magister Gottlieb Gaudlitz, het op zich genomen om een vernieuwing door te voeren en heeft getracht om in plaats van de gezangen die volgens het gevestigde gebruik waren gekozen, andere in te voeren, en toen ik aarzelde om, vanwege de mogelijk te vrezen gevolgen, hieraan gehoor te geven, diende hij een klacht tegen mij in bij de Meest Eerbiedwaardige Consistorie, en werkte een bevel tegen mij uit op grond waarvan ik de gezangen had moeten laten zingen die de voorganger zou kiezen. Welnu, het lijkt mij des te minder gepast om een dergelijke regeling uit te voeren zonder voorafgaande kennis van Uwe Hoogheden en U, Edelachtbare en Zeer Geëerde Heren, als de Hoge Beschermheren van de kerken in deze stad, daar de ordening van de gezangen tot nu toe zo lang ongestoord een functie van de Cantorij is gebleven, en de genoemde heer Gaudlitz zelf toegeeft, in het document dat door hem aan het Allerheiligst Consistorie is gericht en waarvan een kopie als Bewijsstuk A is bijgevoegd, dat bij de enkele gelegenheden dat hij zijn zin kreeg, mij als Cantor om mijn goedkeuring is gevraagd. Hieraan kan worden toegevoegd, dat wanneer naast de concerterende muziek zeer lange gezangen worden gezongen, de dienst wordt opgehouden en men met allerlei wanordelijkheden rekening zou moeten houden; nog afgezien van het feit, dat niet één van de geestelijken, behalve Magister Gaudlitz, de subdiaken, deze vernieuwing wil invoeren. Ik heb het nodig gevonden deze zaak gehoorzaam onder de aandacht te brengen van Uwe Hoogheden en U, Edelachtbare en Zeer Geachte Heren, met het nederige verzoek dat U mij beschermt met betrekking tot de oude gebruiken betreffende de gezangen en hun ordening.

Daarom zal ik mijn leven lang blijven,

Uwe Hoogheden en Edelachtbare Heren,

Uw meest gehoorzame

JOHANN SEBASTIAN BACH

Leipzig, 20 september 1728

De houder dezes, de heer Christoph Gottlob Wecker, LL. Candidatus zowel als in Musicis Peritus, heeft mij, ondergetekende, verzocht hem een attest te willen overhandigen betreffende enerzijds zijn gedrag in deze plaats en anderzijds zijn kennis van muziek. Daar ik dus omtrent hem het volgende kan getuigen: dat zijn gedrag van dien aard is geweest, dat het volle voldoening geeft; en inzonderheid dat zijn kennis in de muziek hem overal tot een welkome gast heeft gemaakt, te meer daar hij verschillende instrumenten even goed beheerst en het zich niet minder veroorlooft zich vocaliter te doen horen, en hij evenzeer in staat is geweest verdienstelijke bijstand te verlenen in mijn kerk- en andere muziek; daarom heb ik dit getuigenis met mijn eigen hand opgesteld, en de rest aan hem overgelaten om aan u te bewijzen.

JOH. SEBAST. BACH

Kapelmeester van den Prins van Saksen-Weissenfels zowel als van den Prins van Anhalt-Cöthen, Directeur Chori Musices Lipsiensis en Cantor aan St. Thomas alhier

Leipzig, 20 maart, 1729

In de St.Nikolaaskerk tot het eerste koor behoren:

3 Discanten 3 Altisten 3 Tenors 3 Bassen

In de St.Thomaskerk tot het tweede koor behoren:

3 Discanten 3 Altisten 3 Tenors 3 Bassen

In de Nieuwe Kerk tot het derde koor behoren:

3 Discanten 3 Altisten 3 Tenors 3 Bassen

Tot het vierde koor behoren:

2 Sopranen 2 Altisten 2 Tenors 2 Bassen

En dit laatste koor moet ook de Petruskerk bemannen. etc.

De jongens die toegelaten willen worden om in de huidige vacatures in de school van St. Thomas te voorzien als inwonende studenten zijn als volgt:

1. Zij die voor de muziek kunnen worden ingezet:

Sopranen

(1)Christoph Friedrich Meissner, van Weissenfels, 13 jaar oud, heeft een goede stem en een fijne bekwaamheid.

(2)Johann Tobias Krebs, van Buttstädt, 13 jaar oud, heeft een goede sterke stem en een prima bekwaamheid.

(3)Samuel Kittler, van Bellgern, 13 jaar, heeft een tamelijk sterke stem en een goede bekwaamheid.

(4)Johann Heinrich Hillmeyer, van Gehrings Walde, 13 jaar oud, heeft een sterke stem en een goede bekwaamheid.

(5)Johann August Landvoigt, van Gaschwitz, 13 jaar oud, heeft een redelijke stem; zijn bedrevenheid is redelijk.

(6)Johann Andreas Köpping, van Grossboden, 14 jaar oud, heeft een tamelijk sterke stem; zijn bekwaamheid is middelmatig.

(7)Johann Gottlieb Krause, van Grossdeuben, 14 jaar, heeft een enigszins zwakke stem en een middelmatige bekwaamheid.

(8)Johann Georg Leg, van Leipzig, 13 jaar, wiens stem ietwat zwak is en zijn bekwaamheid gering.

Alten

(9)Johann Gottfried Neucke, van Grima, 14 jaar oud, heeft een sterke stem en een vrij goede bekwaamheid.

(10) Gottfried Christof Hofmann, van Nebra, 16 jaar oud, heeft een behoorlijke altstem, maar zijn bekwaamheid is nog tamelijk gering.

2. Zij die geen muzikale scholing hebben gehad:

(1) Johann Tobias Dieze

(2) Gottlob Michael Wintzer

(3) Johann David Bauer

(4) Johanna Margarethe Pfeil's zoon

(5) Gottlob Ernst Hausius

(6) Wilhelm Ludewigs zoon Friedrich Wilhelm

(7) Johann Gottlieb Zeymer

(8) Johann Gottfried Berger

(9) Johann Gottfried Eschner

(10) Salomon Gottfried Reülich

(11) Michael Henrich Kittler van Prettin

JOH. SEBAST. BACH

Direct. Musicus en Cantor van de St. Thomas

Voor de St. Nikolaaskerk

heeft het 1e koor nodig:

3 Sopranen

3 Altos

3 Tenoren

3 Bassen

Voor de St. Thomaskerk

heeft het 3e koor nodig:

3 Sopranen

3 Altos

3 Tenoren

3 Bassen

Voor de Nieuwe Kerk

heeft het 3e koor nodig:

3 Sopranen

3 Altos

3 Tenoren

3 Bassen

Het 4e koor:

2 Sopranen

2 Altos

2 Tenoren

2 Bassen

En dit laatste koor moet ook de St. Pieter verzorgen

1729 Juni. De koster heeft een nieuw slot laten maken op het koor van de leerlingen, waarin de nieuw verworven kerkinstrumenten worden bewaard. [...] NB. In dit jaar kocht de Geëerde Hofraad [Burgemeester] Johann Gottfried Lange 2 nieuwe violen, 1. Praatsche en violon Schello [waarschijnlijk een 'Bratsche', een Duits woord voor altviool, en een violoncello].

Heb bij de heer superintendent, D. Deyling, de preek besteld voor de inhuldiging van de nieuwen raad, op aanstaande maandag; ook heeft de portier de muziek besteld bij de cantor.

Hierbij meld ik dat ik een leerling ben geweest van de beroemde heer Bach, die nu muziekdirecteur in Leipzig is en die, zoals hij mij zelf vertelde, nog niet persoonlijk in Gorlitz is geweest, maar wiens reputatie daar wellicht bekend is. Wat deugdzaamheid op het orgel en snelheid van handen en voeten betreft, kom ik hier in Saksen het dichtst bij hem in de buurt, wat het best kan worden aangetoond door een feitelijke presentatie.

2. Nieuwe, fijn aan de binnenrand ingelegde, violen.
1. Zo'n fijne altviool met strijkstok van Indiaas hout.
1. Soortgelijke fijne violoncello met strijkstok van pernambuco [hout].
Deze 4 instrumenten werden gekocht in 1729, bevinden zich in het koor waarvan de cantor de sleutel heeft [...]

1. boek: 'Responsoria en Motetten' Anno 1732 door Dhr. Rector M. Geßner.
1. boek: 'Florilegium' genoemd door Dhr. Cantor Bach Anno 1737.

MEEST EERWAARDE, MEEST GELEERDE, BIJZONDER GELIEFDE COL-LEAGUE, GRACIEUZE HEER EN GOEDE VRIEND! Overwegende dat de aandacht is gevestigd op het feit dat in de openbare diensten gedurende de afgelopen adventstijd het reciteren van de Geloofsbelijdenis van Nicea is weggelaten en dat men nieuwe, tot nu toe onbekende gezangen wilde zingen en introduceren, maar dat een dergelijke arbitraire procedure niet kan worden getolereerd, Nu, daarom, in de Naam van de Meest Serene en Machtige Prins en Heer, Frederik Augustus, Koning in Polen, etc., Hertog in Saksen, Julich, Kleef, Berg, Engern en Westfalen, Aartshertog en Keurvorst van het Heilige Roomse Rijk, Landgraaf in Thüringen, Markgraaf van Meissen, ook van Boven- en Neder-Lausitz, Burggraaf van Maagdenburg, Prins en Graaf van Henneberg, Graaf van de Mark, van Ravensberg en Barbey, Heer van Ravenstein, Onze Barmhartige Heer, wij eisen van hem [Bach] dat hij ervoor zorgt dat ook in de kerken van deze stad de zaken dienovereenkomstig worden geregeld en dat nieuwe gezangen, die tot nu toe niet gebruikelijk waren, niet zonder zijn, of desnoods onze, voorkennis en goedkeuring in openbare diensten worden gebruikt. Op dit punt hebben wij niet willen zwijgen.
De leden van het Consistorie van de keurvorst en prins van Saksen,
Gegeven te Leipzig, 16 februari 1730 in die plaats

[noot: het is niet bekend wie of wat de oorzaak was van deze respons van het consistorie]

Korte, maar zeer noodzakelijke uiteenzetting van een goed geoutilleerde kerkmuziek; samen met enkele niet voorziene beschouwingen over het verval daarvan.

Een goed uitgeruste kerkmuziek vereist vocalisten en instrumentalisten.

De vocalisten in deze plaats worden gevormd door de leerlingen van de St. Thomasschool, en wel in vier categorieën, te weten sopranen, alten, tenoren en bassen.

Om de koren van kerkstukken naar behoren te kunnen uitvoeren, moeten de vocalisten op hun beurt in 2 soorten worden verdeeld, namelijk concertisten [soloisten] en repienisten [ensemblespelers].

De concertisten zijn gewoonlijk 4 in getal; soms ook 5, 6, 7, of zelfs 8; dat wil zeggen, indien men muziek voor twee koren wil uitvoeren.

Ook de ripiënisten moeten minstens 8 in getal zijn, namelijk twee voor elke partij.

De instrumentalisten worden eveneens in verschillende typen verdeeld, te weten strijkers, hoboïsten, fluitisten, trompettisten en slagwerkers. N.B. Onder de strijkers vallen ook degenen die de altviolen, de violoncello's, en de contrabassen bespelen.

Het aantal inwonende leerlingen van de St. Thomas School is 55. Deze 55 zijn verdeeld in 4 koren, voor de vier kerken, waarin zij deels concertmuziek met instrumenten, deels motetten en deels koralen moeten zingen. In de 3 kerken, namelijk St. Thomas, St. Nicolaas en de Nieuwe Kerk moeten de leerlingen allemaal muzikaal zijn. De St. Pieter ontvangt het overige deel, namelijk zij die geen kennis van muziek hebben en nog maar net een koraal kunnen zingen.

Elk muziekkoor moet tenminste 3 sopranen, 3 alten, 3 tenoren en evenveel bassen bevatten, zodat zelfs als er één ziek wordt (wat zeer vaak gebeurt, vooral in deze tijd van het jaar, zoals uit de recepten van de schoolarts voor de apotheker moet blijken) tenminste een dubbelkorig motet kan worden gezongen. (N.B. Hoewel het nog beter zou zijn als de groep zodanig was dat men 4 personen voor elke stem zou kunnen hebben en dus elk koor van 16 personen zou kunnen voorzien.)

Hiermee komt het aantal van hen die muziek moeten begrijpen op 36 personen in totaal.

De instrumentale muziek bestaat uit de volgende onderdelen, te weten:

- 2 of 3 voor de eerste viool

- 2 of 3 voor de tweede viool

- 2 voor de eerste altviool

- 2 voor de tweede altviool

- 2 voor de violoncello

- 1 voor de contrabas

- 2 of 3 voor de hobo

- 1 of 2 voor de fagot

- 3 voor de trompetten

- 1 voor de pauken

totaal 18 personen minstens, voor de instrumentale muziek. N.B. Indien het kerkstuk ook met fluiten is gecomponeerd (of het nu blokfluiten of traverso's zijn), zoals zeer dikwijls gebeurt ter wille van de afwisseling, zijn er nog minstens 2 personen nodig, dus in totaal 20 instrumentalisten.

Het aantal personen dat is aangewezen om de kerkmuziek te spelen is 8, te weten, 4 stadspijpers, 3 professionele vioolspelers, en een gezel. Bescheidenheid verbiedt mij eerlijk te spreken over hun kwaliteiten en muzikale kennis. Niettemin moet men bedenken dat zij deels met emeritaat zijn en deels helemaal niet zo geoefend zijn als zij zouden moeten zijn.

Dit is het overzicht van hen:

- Dhr. Reiche - 1e trompet

- Dhr. Genßmar - 2 trompet

- vacature - 3e trompet

- vacature - pauken

- Dhr. Rother - 1 viool

- Dhr. Beyer - 2 viool

- vacature - viola

- vacature - violoncello

- vacature - contrabas

- Dhr. Gleditsch - 1e hobo

- Dhr. Kornagel - 2e hobo

- vacature - 3e hobo of Taille

- De stagair - fagot

Daarbij ontbreken de volgende meest noodzakelijke spelers, deels om bepaalde stemmen te versterken, deels om onmisbare stemmen te leveren, te weten:

- 2 violisten voor viool 1

- 2 violisten voor viool 2

- 2 die altviool spelen

- 2 cellisten

- 1 contrabasist

- 2 fluitisten

Het tekort dat zich hier voordoet, moest tot nu toe gedeeltelijk door de universiteitsstudenten, maar vooral door de inwonende studenten van de St. Thomas School worden aangevuld. Thans hebben de studenten zich bereid getoond dit te doen in de hoop dat een of ander op den duur enige beloning zou ontvangen en misschien met een stipendium of honorarium zou worden begunstigd (zoals vroeger inderdaad gebruikelijk was). Maar dit is niet gebeurd, integendeel, de weinige geringe beneficiën die vroeger aan het muzikantenkorps werden toegekend, zijn succesievelijk ingetrokken; ook de bereidwilligheid van de studenten is verdwenen, want wie wil voor niets werken of diensten verrichten? Voorts zij in herinnering gebracht dat, aangezien de 2e viool meestal, en de altviool, de violoncello en de bas altijd (bij gebrek aan bekwamere spelers) door studenten moesten worden bespeeld, het gemakkelijk te beoordelen is hoeveel het koor daardoor heeft moeten inleveren. Tot nu toe is alleen de zondagse muziek aan de orde geweest. Maar als ik de muziek van de Heilige Dagen noem (op welke dagen ik de beide hoofdkerken van muziek moet voorzien), zal het tekort aan onmisbare spelers nog duidelijker aan het licht komen, te meer daar ik aan het andere koor al die leerlingen moet afstaan, die een of ander instrument bespelen en het geheel zonder hun hulp moet stellen.

Het kan bovendien niet onvermeld blijven dat het feit dat zoveel slecht toegeruste jongens, en jongens die helemaal geen talent voor muziek hebben, tot nu toe tot de school zijn toegelaten, er noodzakelijkerwijs toe heeft geleid dat de muziek in verval is geraakt en achteruit is gegaan. Want het is gemakkelijk in te zien dat een jongen die niets van muziek weet en zelfs geen secunde in zijn keel kan vormen, geen natuurlijk talent kan hebben; en bijgevolg nooit voor muzikale dienst kan worden ingezet. En dat zij, die een paar aanwijzingen meekrijgen, wanneer zij op school komen, niet gereed zijn om onmiddellijk, naar behoefte, ingezet te worden. Want er is geen tijd om zulke leerlingen eerst jaren te onderwijzen, totdat zij gereed zijn om ingezet te worden, maar integendeel; zodra zij aangenomen zijn, worden zij aan de verschillende koren toegewezen, en zij moeten ten minste zeker zijn van maat en toonhoogte om in de kerkdienst ingezet te kunnen worden. Wanneer nu ieder jaar een deel van hen, die iets in de muziek hebben bereikt, de school verlaat en hun plaats wordt ingenomen door anderen, die òf niet inzetbaar zijn òf geen enkele aanleg hebben, dan is het gemakkelijk te begrijpen, dat het muzikantenkorps achteruit moet gaan.

Want het is bekend, dat mijn geëerde voorgangers, de heren Schell en Kuhnau, reeds op de hulp der studenten waren aangewezen, wanneer zij een volledige en goed klinkende muziek wilden produceren, waartoe zij inderdaad in deze mate in staat werden gesteld, doordat niet alleen enkele vocalisten, te weten een bas, een tenor en zelfs een alt, maar ook instrumentalisten, met name twee violisten, door een Edelmoedige en Wijze Raad met onderscheiden stipendia werden begunstigd en aldus werden aangemoedigd om de muzikale uitvoeringen in de kerken te versterken. Nu echter de toestand der muziek geheel anders is dan zij was, daar ons kunstenaarsambacht zeer is uitgebreid, en de smaak verbazend veranderd is, en dientengevolge de vroegere stijl van muziek onze oren niet meer schijnt te behagen, is aanzienlijke hulp nodig; te meer om die musici te kiezen en aan te stellen, welke aan den tegenwoordige muzikale smaak zullen voldoen, de nieuwe soorten van muziek zullen beheersen, en dus in staat zullen zijn de componist en zijn werk recht te doen. Nu zijn de weinige begunstigingen, die eerder vermeerderd dan verminderd hadden moeten worden, geheel aan het muzikantenkorps onttrokken. Het is in ieder geval een beetje vreemd dat van Duitse musici wordt verwacht dat zij in staat zijn om alle soorten muziek, of die nu uit Italië, Frankrijk, Engeland of Polen komt, in één keer en onvoorbereid uit te voeren, net zoals dat bijvoorbeeld kan worden gedaan door virtuozen voor wie de muziek is geschreven en die haar lang van tevoren hebben bestudeerd, ja zelfs bijna uit hun hoofd kennen, en die, het zij opgemerkt, goede salarissen ontvangen, zodat hun werk en hun nijverheid op deze manier rijkelijk worden beloond; terwijl dit daarentegen niet in aanmerking wordt genomen, maar Duitse musici worden overgelaten aan de zorg voor hun eigen levensonderhoud, zodat menigeen, uit zorg om zijn brood, er niet aan kan denken zich te ontwikkelen - laat staan te onderscheiden. Om deze stelling met een voorbeeld te illustreren hoef ik alleen maar naar Dresden te gaan en te zien hoe de musici daar door Zijne Koninklijke Majesteit worden betaald. Het kan niet mis gaan, daar de musici verlost zijn van alle zorg om hun levensonderhoud, vrij van chagrijn en verplicht om elk slechts een enkel instrument te beheersen; het moet daarom wel iets uitnemends en voortreffelijks zijn om te horen. De conclusie is gemakkelijk te trekken: dat met het stopzetten van de beneficia de macht aan mij is ontnomen om de muziek in een betere staat te brengen.

Tot besluit acht ik het nodig de opsomming der tegenwoordige alumni [inwonende leerlingen van de St. Thomas School] bij te voegen, de bekwaamheid van alle musici aan te geven en het aldus aan rijpere reflectie over te laten, of in dergelijke omstandigheden de muziek kan blijven voortbestaan, dan wel of haar nog groter verval te vrezen valt. Het is echter noodzakelijk de gehele groep in drie categorieën te verdelen.

Degenen die inzetbaar zijn, zijn de volgenden:

(1) Pezold, Lange, Stoll, Praefecti, Frick, Krause, Kittler, Pohlreüter, Stein, Burckhard, Siegler, Nitzer, Reichard, Krebs sr. en jr, Schönemann, Heder en Dietel.

De namen van de motetzangers, die eerst een verdere opleiding moeten volgen om uiteindelijk voor concertmuziek te kunnen worden ingezet, luiden als volgt:

(2) Jänigke, Ludewig sr. en jr., Meißner, Neücke sr. en jr., Hillmeyer, Steidel, Heße, Haupt, Suppius, Segnitz, Thieme, Keller, Röder, Oßan, Berger, Lösch, Hauptman en Sachse.

De zangers van de laatste categorie zijn in het geheel geen musici, en hun namen zijn:

(3) Bauer, Graß, Eberhard, Braune, Seyman, Tietze, Hebenstreit, Wintzer, Ößer, Leppert, Haußius, Feller, Crell, Zeymer, Guffer, Eichel en Zwicker.

Per saldo zijn er 17 inzetbaar, 20 nog niet inzetbaar, en 17 ongeschikt.

Leipzig, 23 augustus 1730

JOH.SEB.BACH

Director Musices

Zeer geëerde heer,

u zult het een oude vriend niet kwalijk nemen, dat hij zich permitteert u met deze brief lastig te vallen.

Bijna vier jaar zijn voorbij, sinds u mijn laatste brief beantwoordde. Ik herinner mij dat u mij vroeg om wat nieuws met u te delen over hoe het me vergaan is, hetgeen ik bij deze graag wil doen. Sinds onze jeugd kent u mijn loopbaan, tot aan mijn overstap als kapelmeester in Köthen. Daar vond ik een menslievende en bekwame vorst als mijn werkgever en ik voelde mijn dienst als een toekomstige levensfunctie. Maar mijn vorst trouwde met een prinses en had geen interesse of tijd meer voor muziek - misschien omdat zij niet zo voor muziek voelde als hij - en er kwam een baan als muziekleraar aan de Thomas school in Leipzig.

Hoewel ik niet wilde terugkeren van het hofcomponist zijn om muziekleraar te worden, heb ik drie maanden geaarzeld met een beslissing, ze maakten deze baan zo aantrekkelijk, dat ik op een dag (omdat mijn zonen ook wilden studeren), dat ik in godsnaam maar naar Leipzig ben afgereisd en voor hen speelde, die baan kreeg en die heb ik nu nog steeds. Echter, enerzijds omdat deze baan bij lange na niet zoveel betaalt als ze me eerder vertelden, en er anderzijds geen bijverdiensten zijn, bovendien zijn de kosten van levensonderhoud immens en is mijn leidinggevende bijna niet geïnteresseerd in muziek en word ik ook nog eens gedenigreerd, zoek ik nu - met de hulp van God - naar een nieuwe baan, het maakt me niet uit waar.

Als u misschien een aanvaardbare baan vindt in de buurt van waar u woont voor een oude vriend, vraag ik u om mij aan te bevelen, ik zal geen reden tot klagen geven over mijn bereidheid om te werken en ik zou op de beste manier inzetten voor een aanvaarding. Mijn huidige betaling is 700 Reichstaler in een jaar. En als er meer mensen sterven, is er meer extra inkomen met begrafenissen, als de mensen gezond zijn, is er minder geld te verdienen, dus verdiende ik 100 Reichstaler per maand minder. In Thüringen kon ik met 400 Reichstaler in een maand meer bereiken dan hier, omdat de kosten van het levensonderhoud hier zo hoog zijn.

Nu wil ik ook iets persoonlijks melden. Inmiddels ben ik voor de tweede keer getrouwd, nadat mijn eerste vrouw in Köthen is overleden. Uit mijn eerste huwelijk leven nog drie zonen en een dochter, die u jaren geleden in Weimar zag. Uit mijn tweede huwelijk leven nog een zoon en twee dochters. Mijn oudste zoon studeert rechten, de twee anderen gaan nog naar school, de een in de prima, de ander in de secunda. De kinderen uit het tweede huwelijk zijn nog klein, de oudste is zes jaar.

Het zijn allemaal toekomstige musici - ik verzeker, dat ik met mijn gezin al een concert met koor en orkest zou kunnen geven, met name mijn tweede vrouw zingt een prachtige sopraan en de oudste dochter zingt ook niet slecht.

Ik zou onbeleefd zijn, als ik nu meer zou vertellen, daarom eindig ik de brief met alle respect en blijf

uw, eerbare vriend

in dankbaarheid.

Johann Sebastian Bach

Christiana Dorothea. V[ater]. Dhr. Johann Sebastian Bach, Director Chor. Musices en Cantor in St. Thom. alhier.
M[oeder]. Mevr. Anna Magdalena née Wilcke.
P[eetmoeder]. 1). Mejufrouw Christiana Sibylla, koopman dhr. Georg Heinrich Bosen's dochter.
2). Dhr. M[agister]. Andreas Winckler S. S. Theol. Cand.
3). Mevr. Christiana Dorothea, Dhr. M. Joh. Christian Hebenstreits, conrector van de St. Thom. en zowel filoloog als filosoof alhier.

De drager, Sir Johann Christoph Dorn, student in muziek, heeft de ondergetekende verzocht hem een verklaring te geven omtrent zijn kennis in de muziek.

Omdat ik, na hem te hebben onderzocht, heb vastgesteld, dat hij zowel het klavier als andere instrumenten goed beheerst, en dus in staat is God en het algemeen welzijn te dienen, zou ik zijn redelijk verzoek niet moeten weigeren, maar eerder mijn verwachting uit te spreken, dat naarmate zijn leeftijd toeneemt verwacht mag worden dat hij zich met zijn aangeboren talent zal ontwikkelen tot een bekwaam musicus

JOH. SEB. BACH

Kapelmeester van de keurvorst van Saxen-Weissenfels en Directeur Chori Musici Lipsiensis

Leipzig, 11 mei 1731

X. Van de regelmatig gehouden concertseries van het Collegiorum Musicorum zijn er twee:
1) Wordt gehouden onder leiding van de cantor de heer Bach bij de heer Gottfried Zimmermann, zomertijd in de tuin op woensdagen van 4 tot 6 uur, en wintertijd op vrijdagen in het koffiehuis aan de Katharinenstrasse, 's avonds van 8 tot 10 uur.
2) Wordt gehouden op donderdag van 8 tot 10 uur, onder leiding van de heer Johann Gottl. Görner, organist van de St. Thomaskerk, in het Schellhafer huis aan de Klostergasse.

Daar de

door de

Eerwaardige Hoog Edele

en

Hoge Wijze Raad

van de stad Leipzig

nieuw gebouwde en ingerichte

School van de St. Thomas

op 5 juni werd ingehuldigd met verschillende toespraken,

werd de volgende

CANTATE

gemaakt en daar uitgevoerd

door

Joh. Sebastian Bach,

Prinselijk Saksisch. Weissfels. Kappelmeester, en cantor van genoemde school,

en

M. Johann Heinrich Winckler,

Collega IV.

Aan de kapelmeester de heer Bach uit Leipzig, die het orgel onderzocht en beproefd heeft, 50 thlr. toegekend als honorarium en 26 thlr. reiskosten, welke aan dezelve per order zijn uitbetaald, en naar behoren zijn ontvangen .... 76 thlr. kostgeld voor de kapelmeester de heer Bach en echtgenote voor de tijd gedurende welke zij hier verbleven, betaald aan de heer Holtzschue per beschikking, en naar behoren ontvangen .... 84 thlr.

Het Bachische Collegium Musicum, dat hier in de Tuin van Zimmerman floreert tijdens het zomerseizoen, zal de verheven Naamdag van Zijne Koninklijke Hoogheid de Keurvorst van Saksen, alleronderdanigst vieren met een concert geven met plechtige muziek van 4 tot 7 uur in de namiddag.

Wij kunnen niet nalaten, Uwe Edelachtbaren en U, Zeer Eerwaarde en Zeer Nobele Heren, hierbij in alle nederigheid onder uw aandacht te brengen, hoe de koopman en handelaar uit deze plaats, de heer Johann Friedrich Eitelwein, op zeer genadig bevel toestemming heeft gekregen om zijn verloofde, mevrouw Sieber, te huwen zonder publicatie van de bannen. Welnu, toen voornoemd allergenadigst bevel werd overlegd, heeft Zijne Hoogst Eerwaarde, de Hoofdopzichter alhier, Dr. Salomon Deyling, de wens van de bruidegom ingewilligd om instructies voor het huwelijk te verstrekken aan het pastoraat te Plausig; dienovereenkomstig hebben wij de heer Eitelwein van onze vergoedingen in kennis gesteld; en wij zouden zeker hebben geloofd dat hij de billijkheid daarvan zou erkennen. Maar wij hebben moeten vernemen, niet zonder verbazing, dat de heer Eitelwein, met het onwettige en onhoudbare excuus dat hij niemand iets zou geven, wil afzien van de verschuldigde betaling en de geldigheid van enige vertegenwoordiging niet wil erkennen. Daarom, en omdat wij ons daar niet bij neer kunnen leggen om deze redenen, te weten: (1) Deze honoraria zijn ons verschuldigd in plaats van salaris; (2) In soortgelijke gevallen is het altijd de regel geweest dat wie buiten Leipzig wil trouwen, toch verplicht is het gebruikelijke honorarium aan de kerkelijke ambtenaren en studenten te betalen; bovendien, (3) zoals blijkt uit bewijsstuk A, hierbij, is door de Hoge Autoriteit van het land bevolen dat de reguliere honoraria niettemin in loco domicilii (in de plaats van de woonplaats) moeten worden betaald; en vooral (4) daar de bruid en bruidegom hier woonachtig zijn, kunnen de rechten ons niet onthouden worden; bovendien, tenslotte, (5) op grond van het precedent, mag een willekeurige opheffing van deze aard niet getolereerd worden; en vooral, (6) op bevel van de Electorale Algemene Artikelen van de Kerk, §20, en volgens artikel 22 van dezelfde, laatste sectie, wordt uitdrukkelijk bepaald dat geen deel van de ontvangsten van bedienden van de Kerk en de School aan hen onthouden mogen worden; Daarom wenden wij ons nu tot de rechtvaardige goedheid van Uwe Edele Hoogheden en U, Eerwaarde en Nobele Heren, met het nederigste verzoek, dat Uwe Edelachtbaren zich willen verwaardigen ons krachtig te beschermen in de ontvangsten die voor ons onderhoud zijn vastgesteld, en de heer Eitelwein door de Raad van Leipzig te laten gelasten ons zonder verder uitstel de gebruikelijke honoraria uit te betalen en ons alle kosten te vergoeden waartoe wij zijn gebracht. Wij vereren dit hoge besluit met nederige dank en blijven met de meest devote gehoorzaamheid, ...

Uw nederige en zeer gehoorzame JOH. SEBAST. BACH, Dir. Mus. & Cantor van de St. Thomas, JOH. SCHNEIDER, Organist van de St. Nikolaas, M. JOH. MATTHIAS GESNER Namens de Leerlingen van de St. Thomas School [September. . , 1733]

[noot: het consistorie gaf de raad van Leipzig op 11 nov. de opdracht de genoemde koopman te gebieden aan zijn verplichtingen te voldoen.]

Op het verheven kroningsfeest van Zijne Koninklijke Majesteit in Polen en Keurvorstelijke Doorluchtigheid van Saksen, zal het Bach Collegium Musicum vandaag, in het Zimmermann Huis, plechtige muziek alleronderdanigst ten gehore brengen, van 's middags 5 tot 7 uur.

Aan de meest gevierde componisten in Duitsland, de beroemdste en meest eminente heren, Johann Mattheson, kapelmeester van de hertog van Sleeswijk-Holstein, enz., Johann Sebastian Bach, directeur van het Chorus musicus in Leipzig en kapelmeester van zijne hoogheid de prins van Weissenfels, Johann Benedictus [recte: Georg Heinrich] Bümler, Kapelmeester van Zijne Hoogheid de Prins van Brandenburg-Ansbach, alsmede Johann Samuel Ehrmann, Directeur van het Chorus musicus in Ansbach en zeer goede vriend, presenteer ik dit proefschrift, dat naar behoren is goedgekeurd, beoordeeld en verdedigd.

Ter gelegenheid van de hoge naamdag van Zijne Koninklijke Majesteit in Polen, en Zijne keurvorstelijke hoogheid in Saksen, zal het Bachiaans Collegium Musicum vandaag in de namiddag om 4 uur een plechtig muziekstuk ten gehore brengen, met trompetten en pauken, in de tuin van Zimmermann, voor de poort van Grimma.

Op de 5e [oktober] werd de kroningsdag van Zijne Koninklijke Majesteit in de meest grootse galastijl gevierd. Terwijl Hunne Majesteiten aan hun middagmaal zaten, en op hun gezondheid was gedronken, werd een signaal gegeven van het huis Apel [dit was een zeer rijke familie me vele huizen] naar de toren van het Kasteel, van daar naar de toren van St. Thomas, en tenslotte van daar naar het Kasteel, dat de kanonnen een dapper geluid moesten maken. De artillerie-eenheden waren echter niet staat waren om ze te laden. Om zeven uur 's avonds werd als signaal een kanon afgevuurd, waarna de hele stad verlicht werd. De toren van het Raadhuis en het balkon waren prachtig versierd met veel bonte lampen; de torens van de St. Thomas en de St. Nicolaas waren prachtig en goed verlicht vanaf het balkon tot aan de klokkentorens, en dit was tot kilometers ver in het land te zien. Te midden van dit alles had een schilderijenhandelaar een vers in zijn raam geschreven: 'O lieve koning, dit zing ik: ik ben een zondaar en arm, moge God mij helpen te volharden. Schulden brengen mij vaak opsluiting, maar vanavond heb ik licht.' Zijn voorbeeld werd gevolgd door een boekdrukker die zijn buurman was, en die de volgende verzen had gedrukt, omlijst door een hart: 'Ik heb mijn Koning lief met een vroom hart, ik heb veel pijn van jicht, mijn armoede maakt me aan het huilen. Mijn naam is Johann Gottlieb Bauch.' De herbergier van 'De Zwarte Geit' had de volgende afbeelding opgehangen: een landweg, waarop vele wagens en rijtuigen heen en weer reden, met dit opschrift: 'Zoveel jaren als schokken haver - dat is de wens die de herbergier van De Zwarte Geit heeft geuit.' En de verlichting duurde tot twaalf uur. Veel mensen kwamen van het land om het te zien, en om zeven uur 's morgens kon men nog enkele lampen zien branden. Omstreeks negen uur 's avonds brachten de studenten [van de Universiteit] hier aan Hunne Majesteiten een zeer onderdanige avondserenade met trompetten en trommels, die de eerwaarde kapelmeester, Johann Sebastian Bach, cantor van St. Thomas, had gecomponeerd. Zeshonderd studenten droegen waxinelichtjes en vier Graven traden op als Marshals bij de presentatie van de muziek. De stoet trok op naar de residentie van de koning. Toen de muzikanten de Waag bereikt hadden, kwamen de trompetten en tamboers erbij, terwijl anderen hun plaats innamen in een ander koor in het Raadhuis. Toen de tekst gepresenteerd was, mochten de vier Graven de Koninklijke handen kussen, en daarna verlieten Zijne Koninklijke Majesteit, samen met zijne Koninklijke Gemalin en de Koninklijke Prinsen, de ramen niet voordat de muziek afgelopen was, en luisterden zeer hoffelijk en vonden het goed.

Tweede deel van de Klavieroefeningen, bestaande uit een Concerto naar Italiaanse smaak en een Ouverture naar Fransche trant, voor een klavecimbel met twee manualen. Gecomponeerd voor muziekliefhebbers, om hun geest te verfrissen, door Johann Sebastian Bach, Kapelmeester van Zijne Hoogheid de Prins van Saksen-Weissenfels en Directore Chori Musici Lipsiensis. Uitgegeven door Christoph Weigel, Junior.

Uwe Hoogheid, Meest Nobele, Gerespecteerde en Meest Geleerde, Hoogst Gewaardeerde Raadsheer, Burgemeester en Eerwaarde, Eminente Beschermheer!

De onschatbare hoge gunst die Uwe Edelachtbare Hoogheid een oude en trouwe dienaar heeft bewezen naar aanleiding van de meest nederige brief die ik via de koopman Mr. Hagedorn heb verzonden, verplicht mij Uwe Edelachtbare Hoogachtbare hier mijn nederige dank te betuigen. Nu, aangezien mijn eigen plicht en die van mijn zoon vereisen dat wij met onze nederige persoonlijke aanwezigheid blijk geven van onze meest gehoorzame en respectvolle plichtsbetrachting en tegelijkertijd een bescheiden bewijs leveren van de muzikale bekwaamheid van mijn zoon, wachten wij nu slechts op het meest genadige bevel en de opdracht van Uwe Edele Hoogheid om ons aan te bieden voor het door U toegestane examen, met de grootst mogelijke eerbied en respect.

Uwe Hoogheid en Meest Nobele Heer, mijn Zeer Geachte Raadsman, Burgemeester en Eerwaarde, evenzo Eerbiedwaardige Beschermheer, uw meest gehoorzame en toegewijde dienaar

JOHANN SEBASTIAN BACH

Leipzig, 21 mei 1735

De 7e september Heer L[icentiaat]. Urb. Gottfr. Sieber, Aartsdiaken.
Johann Christian. V[ader]. Dhr. Johann Sebastian Bach, Hoogvorstelijk Weissenfelssische Kapelmeester en Director Chori Musici en Cantor van de St. Thomas. M[oeder]. Mevr. Anna Magdalena née Wilcke.
P[eetouders]. 1) M[agister]. Johann August Ernesti Rector van de St. Thomas
2) Juffrouw Christiana Sibylla, dochter van wijlen dhr. handelaar Georg Heinrich Bose.
3) Dhr. D[octor]. Johann Florens Rivinus P. P. en Facult. Jur. Assessor.

Uwe Hoogheden, Meest Nobele, Meest Voorname, Meest Gerespecteerde en Meest Geleerde Heren, Meest Wijze en Hoogst Gewaardeerde Meesters en Patronen.

Mag het Uwe Majesteit en U, Meest Nobele en Meest Voorname Heren, behagen als volgt te worden geïnformeerd: hoewel het volgens de voorschriften van de Nobele en Meest Wijze Raad betreffende de school van St. Thomas, het aan de cantor is om uit de schooljongens diegenen als prefect te kiezen, die hij geschikt acht, en dat hij bij de keuze niet alleen in gedachten moet houden dat ze een heldere goede stem moeten hebben, maar ook dat de prefecten (vooral diegene die in het eerste koor zingt) in staat moeten zijn om de leiding van het koor over te nemen als de cantor ziek of afwezig is; en hoewel dit tot nu toe zonder toestemming van de rector en uitsluitend door de cantors is geschied, heeft de huidige rector, Magister Johann August Ernesti, bij wijze van uitzondering de prefect van het eerste koor zonder mijn medeweten en instemming vervangen en Krause, die al prefect van het tweede koor was, tot prefect van het eerste koor benoemd. Hij heeft verder geweigerd deze benoeming in te trekken, ondanks alle protesten die ik, in volkomen goede wil, bij hem heb ingediend. Maar aangezien mijn aanvaarding van deze situatie, die in strijd is met bovengenoemd schoolreglement en met de traditionele gebruiken, afbreuk zou doen aan de rechten van mijn opvolgers en ten koste zou gaan van het muzikantenkorps, gaat zowel aan Uwe Hoogheden als aan U, Meest Nobele en Zeer Voorname Heren, mijn nederig verzoek om genadig het geschil tussen de rector en mij, in mijn officiële hoedanigheid, op te lossen en - aangezien de genoemde toe-eigening van de vervanging van de prefecten door de rector tot disharmonie zou kunnen leiden en in het nadeel van de studenten zou kunnen zijn - de Magister Ernesti te instrueren, in overeenstemming met uw eerbiedwaardige welwillendheid en vooruitziendheid met betrekking tot de St. Thomas, dat hij de vervanging van de prefecten, in overeenstemming met de vroegere praktijk en de gewoonten en voorschriften van de school, alleen aan mij moet overlaten, en mij aldus zeer genadig in mijn ambt te ondersteunen. In afwachting van Uw Meest Genadige beslissing, verblijf ik met meest gehoorzaam respect, Uwe Hoogheden en Edelachtbare Heren,

Uw meest gehoorzame

JOH. SEBAST. BACH

Leipzig, 12 augustus 1736

Memorandum

Het volledige en waarheidsgetrouwe verslag over de student Krause, die de rector mij als eerste prefect wil opdringen, luidt als volgt:

Genoemde Krause had in het vorige jaar reeds zo'n slechte naam gekregen door zijn onordelijk leven en de schulden die hij daardoor had gemaakt, dat er een vergadering over hem werd gehouden, waarin hem uitdrukkelijk werd gezegd dat hij het weliswaar volkomen verdiend had van school gestuurd te worden vanwege deze losbandigheid, maar dat hij, gezien zijn behoeftige situatie (hij had immers zelf bekend dat hij schulden had gemaakt van meer dan 20 thaler) en dan, afhankelijk van de vraag of hij zijn manier van leven had veranderd, nader bericht zou krijgen of hij zou worden toegelaten om te blijven of daadwerkelijk van school zou worden gestuurd. Nu heeft de rector altijd een bijzondere voorliefde voor Krause gehad en daarom vroeg hij mij in een gesprek of ik hem de post van prefect wilde geven, maar ik protesteerde en zei dat hij helemaal niet geschikt was voor zo'n post. Daarop antwoordde de rector dat ik het toch moest doen, zodat Krause uit de schulden zou raken en de school niet te schande zou worden gemaakt, temeer daar zijn termijn spoedig zou verstrijken en men dus met goed fatsoen van hem af zou zijn. Daarom wilde ik de rector een plezier doen en gaf Krause de post van prefect in de Nieuwe Kerk (waar de leerlingen niets anders te zingen hebben dan motetten en koralen, en niets te maken hebben met andere concertmuziek, aangezien die door de organist wordt verzorgd), met in het achterhoofd het feit dat de jaren van zijn overeenkomst allemaal voorbij waren, op één na, en men niet hoefde te vrezen dat hij ooit het tweede koor zou dirigeren, laat staan het eerste. Maar toen later de prefect van het eerste koor, Nagel genaamd, uit Nürnberg, ten tijde van het zingen voor Nieuwjaar klaagde, dat hij het wegens een zwak gestel niet zou kunnen volhouden, was het noodzakelijk, vóór de gebruikelijke tijd een verandering bij de prefecten aan te brengen, door de prefect van het tweede koor in het eerste, en, noodgedwongen, de veelbesproken Krause in het tweede te plaatsen. Maar omdat hij verschillende fouten in de maat [lees: het aangeven van de juiste maatsoort] heeft gemaakt, zoals de co-rector (die het tweede koor controleert) mij heeft verteld, want toen de genoemde fouten werden onderzocht, werd de schuld daarvoor door de andere studenten uitsluitend en volledig bij de prefect gelegd, omdat hij de maat verkeerd had geslagen; en omdat ik bovendien onlangs in de zangklas zelf een test ten aanzien van zijn maat [lees: het aangeven van de juiste maatsoort] heb afgenomen, die hij zo slecht heeft doorstaan, dat hij de maat in de voornaamste maatsoorten - namelijk even, of vierkwarts, en oneven, of driekwarts - niet nauwkeurig kon aangeven, maar nu een even maat van een driekwarts maakte, en visa-versa (zoals alle leerlingen kunnen getuigen); en aangezien ik dienovereenkomstig volledig overtuigd ben van zijn onbekwaamheid; daarom was het voor mij onmogelijk hem de post van prefect van het eerste koor toe te vertrouwen, vooral omdat de concerterende stukken die door het eerste koor worden uitgevoerd, en die meestal mijn eigen composities zijn, onvergelijkbaar moeilijker en ingewikkelder zijn dan die welke door het tweede koor worden gezongen (en dit alleen op feestdagen), zodat ik mij bij de keuze van die stukken hoofdzakelijk moet laten leiden door de capaciteit van degenen die ze moeten uitvoeren. Aldus, en hoewel men nog verschillende andere redenen zou kunnen aanvoeren om de onbekwaamheid van genoemde Krause nog sterker te bewijzen, acht ik de reeds aangevoerde redenen voldoende om aan te tonen dat de klacht die ik bij Uw Meest Nobele en Wijze Raad heb ingediend, gerechtvaardigd is, en een snelle en spoedige oplossing vereist.

Leipzig, 15 augustus 1736

JOH. SEBAST. BACH

Uwe Hoogheden, Meest Nobele, Standvastige en Meest Geleerde Heren, ook Meest Wijze als ook Hoogst Gewaardeerde Heren en Beschermheren!

Er zal nog aanwezig zijn in Uw Genadige Herinnering, Uwe Hoogheden en U, Edele Heren, hetgeen ik mij genoodzaakt voelde aan Uwe Edelachtbaren te moeten melden aangaande de ongeregeldheden die acht dagen geleden tijdens de openbare kerkdienst zijn veroorzaakt door toedoen van de rector van de St. Thomasschool alhier, de heer Ernesti. Aangezien vandaag hetzelfde gebeurde, zowel 's morgens als 's middags, en ik, om een grote commotie in de kerk en een turbatio sacrorum te vermijden, moest besluiten het motet zelf te dirigeren en de intonatie te laten verzorgen door een universiteitsstudent, en de situatie wordt steeds erger, zodat ik zonder de meest krachtdadige tussenkomst van U, Mijn Hoge Beschermheren, mijn positie bij de studenten die mij zijn toevertrouwd nauwelijks zou kunnen handhaven, en mij dus geen blaam treft als er verdere en misschien onherstelbare stoornissen uit voortvloeien; nu, daarom, heb ik niet kunnen vermijden om dit op gepaste wijze onder de aandacht te brengen van Uwe Hoogheden en U, Edele Heren, met het meest nederige verzoek dat Uwe Hoogheden zich verwaardigen om een onmiddellijk einde te maken aan deze activiteiten van de kant van de rector en, door het bespoedigen van de belangrijkste beslissing waar ik om heb gebeden, overeenkomstig uw welbekende ijver voor het welzijn van de gemeenschap, de anders te vrezen gevolgen zal voorkomen, zoals verdere publieke ergernis in de kerk, wanorde in de school, en vermindering van het gezag t.a.v. de leerlingen dat noodzakelijk is voor mijn ambt en de andere kwalijke gevolgen. Ik blijf, Uwe Hoogheden en Meest Nobele Heren, Uw gehoorzame

JOHANN SEBASTIAN BACH

Leipzig, 19 augustus 1736

Memorandum

Het mij medegedeelde relaas, betreffende de studentG.) Krause en de willekeurige ontneming hem, zonder voldoende reden, van zijn post van prefect, is noch volledig - zoals blijkt uit het verslag dat ik twee dagen na het opmaken van dat verslag, namelijk op 17 augustus, heb uitgebracht, en dat ik zo nodig zou kunnen bevestigen door de getuigenissen van de conrector en van vele studenten, en waarop ik bereid zou zijn met een goed geweten te zweren - noch waarheidsgetrouw. De heer Bach kan niets anders aanvoeren dan zijn onbekwaamheid, want hij denkt niet alleen dat hem het recht zal worden toegekend een dergelijk oordeel te vellen, maar ook dat het in dit geval als juist en onbevooroordeeld zal worden beschouwd. Maar net zoals ik andere bewijzen heb kunnen aanvoeren dat zijn getuigenis in dit verband niet altijd te vertrouwen is, en het waarschijnlijk lijkt dat een oude specie-handelaar een sopraan heeft gemaakt van een jongen die niet meer sopraan was dan ik, zo ben ik er volledig van overtuigd dat zijn verslag van deze zaak volkomen onjuist is, en verzeker ik op mijn eer dat ik vanaf het allereerste begin nooit een woord aan deze verandering zou hebben gewijd als dat verslag ook maar de geringste waarschijnlijkheid had bezeten. Als de jongen niet geschikt is voor de functie van eerste prefect, dan is hij dat zeker ook niet voor de andere functies. Want de prefecten hebben allemaal dezelfde taken, die als volgt luiden: (1) zij leiden de motetten in de kerk - dat wil zeggen, wie van hen de eerste of de tweede prefect van de school is - en deze Krause is nu de eerste prefect van de school; (2) zij beginnen de gezangen in de kerk; (3) zij leiden elk een koor tijdens de nieuwjaarszang in de huizen. Het verschil is alleen dat de eerste prefect dit laatste ook in de Michaëls-tijd doet, en bij bruiloften een paar motetten aan tafel zingt en daarbij dirigeert; maar de tweede prefect dirigeert de concerterende muziek van het tweede koor op feestdagen, wat de eerste prefect niet doet. Dus als de stukken die door het Eerste Koor worden uitgevoerd ingewikkelder zijn - en dat is het enige argument dat hij aanvoert of kan aanvoeren - dan is het een feit dat de heer Bach ze dirigeert en niet de prefect. De vroegere prefect, Nagel, heeft nooit iets anders gedaan dan viool spelen. En hoe komt het dan dat hij nu een Eerste Prefect wil hebben die een moeilijk stuk in het Eerste Koor kan dirigeren, aangezien hij er nooit eerder een heeft gehad, of er in ieder geval nooit voor heeft gezorgd dat er een kwam, als hij op andere manieren een voorliefde voor het perion had. Want vroeger, toen hij weg was, liet hij regelmatig de organist van de Nieuwe Kerk, de heer Schott of de heer Gerlach, dirigeren, zoals de laatste, zo nodig, zal getuigen. Natuurlijk is het beter als de prefect het kan doen. Maar als hij onbekwaam is, zoals hij beweert, waarom: omdat ik er al mee had ingestemd dat hij in dat geval weer tweede prefect zou worden? En waarom heeft hij de leerlingen, en nota bene ook mij, toen ik hem daarover ondervroeg, in mijn kamer recht in mijn gezicht gezegd dat het voor mijn rekening was, en omdat hem was verteld dat ik iets had gezegd dat afbreuk deed aan zijn rechten, dat hij niet alleen weigerde hem eerste prefect te laten worden, want die post bekleedde hij al vier weken en langer, maar dat hij hem er ook uit wilde verwijderen. Dit is de reden waarom ik mij heb ingespannen, want het is niet raadzaam te gedogen dat hij dergelijke dingen doet, en zijn bedoelingen aan de leerlingen kenbaar maakt. (2) Als hij hem voor het eerst in die vier weken onzeker voor de maat [m.b.t. de maatsoort] had bevonden, en niet in de zes jaar dat hij hem in zijn zangklas had gehad, zoals te verwachten was, had hij hem helemaal geen prefectenpost moeten geven. Want als hij in het Eerste Koor onzeker is over de maat, zal hij dat zeker zijn in het Tweede Koor, en dus was het in strijd met de eisen van zijn ambt en zijn geweten, dat hij de conrector zover kreeg mij te vertellen en mij namens hem te beloven, dat hij hem, overeenkomstig de brief die ik hem de vorige dag geschreven had, weer in de eerste zangklas zou opnemen. De proef, die hij twee dagen na deze belofte aflegde, nadat hij er, evenals vroeger, weer toe was aangezet door de weggelopen Krause, was een valstrik. De leerlingen die ik heb ondervraagd, zeggen dat hij slechts één enkele misstap maakte, en zich meteen corrigeerde. Het zou, naar mijn mening, een groot wonder zijn geweest als hij geen misstap had gemaakt, aangezien de heer Bach de bedoeling en de wens had dat hij er een zou maken. Elke bewering dat ik de cantor gevraagd heb om de student Krause Prefect te maken, is volkomen onjuist. De feiten zijn als volgt: Toen we samen naar huis reden na de bruiloft van Magister Kriegel, voor Nieuwjaar, rond Adventstijd, vroeg hij me of deze Krause ook Prefect moest worden, want het was tijd dat de gebruikelijke zanglessen die voor Nieuwjaar door de Prefecten worden gegeven, zouden beginnen; en hij zou de Vierde moeten worden (N.B.: niet de Derde, zoals de heer Bach schrijft, want de eerste drie Prefecten waren toen Nagel, Krauss en Nitsche - hoe gemakkelijk verraadt men zich in een leugen!) Wat hem deed aarzelen was dat Krause in andere opzichten een losbandige hond was. Hierop antwoordde ik, dat deze laatste bewering ongetwijfeld waar was, en dat hij twee jaar geleden een schuld van 20 thaler had gehad (waarvan 12 thaler voor een pak kleren), zoals ik in het boek van de heer Gesner had aangetroffen. Maar aangezien de heer Gesner hem, na de zaak met mij te hebben besproken, gratie had verleend vanwege zijn uitstekende talent, en aangezien de schulden nu grotendeels waren afbetaald, kon hij, als hij anders bekwaam was, niet worden overgeslagen voor het ambt van prefect. Hierop antwoordde hij, God is mijn getuige: "O, ik denk dat hij bekwaam genoeg is!"; en zo werd hij achtereenvolgens derde, tweede en eerste prefect, en ik kan op mijn eer getuigen dat ik nooit enige klacht over hem heb ontvangen. De fouten die in de kerk werden gemaakt, vonden plaats voordat hij Vierde Prefect werd. De superintendent vertelde mij onlangs dat sinds hij een onderzoek had gelast naar de veelvuldige wanordelijkheden in de kerk, er geen spoor meer van te vinden was. Maar deze wanorde vond plaats direct na Nieuwjaar, voordat Krause de intonatie zong in een van de kerken. Hoe kan de heer Bach dan besloten hebben dat hij er verantwoordelijk voor was?

M[agister] Jo. AUG. ERNESTI Leipzig, 13 september 1736 R[ector]

Meest Nobele en Hoog Gewaardeerde Heren,

De gracieuze ontvangst die mijn recente brief aan U Edelachtbare ten deel viel, kon in bijna elke regel van uw allerhartelijkst antwoord worden waargenomen, te meer daar mijn eerste verzoek door U Edelachtbare zo gunstig werd ontvangen. Aangezien ik dus een uiting van mijn diepste dankbaarheid verschuldigd ben, verzeker ik Uwe Hoogheid dat ik elke gelegenheid te baat zal nemen om mijn altijd gretige toewijding te tonen. Ik had Uwe Hoogheid een schriftelijke bevestiging van mijn verplichting per omgaande moeten zenden, als ik niet op een tweede brief had gewacht (die Uwe Hoogheid in uw zeer gewaardeerde brief zeer hoffelijk heeft beloofd te zenden). Maar aangezien deze, ten gevolge van de vele andere zaken van Uwe Edelachtbare, tot dusver is uitgebleven, achtte ik het mijn plicht mijn antwoord op de zeer gewaardeerde brief van Uwe Edelachtbare niet langer uit te stellen. En aangezien ik aanneem dat Uwe Eerwaarde, met Uw Zeer Gewaardeerde aanbeveling en voorspraak voor de persoon die ik in gedachten heb, reeds over zoveel genadige voorbedachtheid beschikt dat te zijner tijd een examen voor hem, samen met andere geschikte kandidaten, zeer genadig zal openstaan, heb ik dienovereenkomstig geen verdere aarzeling om Uwe Exellentie mede te delen dat de door mij voorgestelde persoon een van mijn zonen is. Hoewel Uwe Excellentie mij nog niet volledig heeft kunnen inlichten over het feitelijke salaris, heb ik zoveel vertrouwen in Uw Nobele en Eerbiedwaardige Raad dat ik er zeker van ben dat Hij een door hem gekozen persoon geen gebrek zal laten lijden. En wie weet of hier niet een Goddelijk besluit werkzaam is, waardoor uw edelste raad nu beter in staat is om, door een van mijn kinderen te kiezen, de belofte na te komen die ik bijna 30 jaar geleden aan mijn nederige zelf heb gedaan, bij de toekenning van de vacature van organist, aangezien destijds een kandidaat door het hoogste gezag van het land naar u werd gezonden, ten gevolge waarvan, hoewel destijds onder het bewind van wijlen burgemeester Vollrath alle stemmen op mijn nederige ik werden uitgebracht, ik niettemin, om de bovengenoemde reden, niet het geluk had met succes te kunnen verschijnen. Neemt u het mij niet kwalijk dat ik bij deze gelegenheid mijn toenmalige lot bekend maak; alleen dat de eerste brief uit mijn correspondentie zo'n genadige ontvangst mocht beleven, brengt mij tot de gedachte dat misschien de Goddelijke Voorzienigheid hier een handje helpt. Moge Uwe Eer een genadige beschermheer van mij en mijn familie blijven, en geloof ik niet alleen dat de goede Heer U zal belonen, maar ook dat ik en mijn familie ons leven lang Uwe Hoogheid's volkomen gehoorzame dienaar zullen zijn

JOH. SEB. BACH

Leipzig, 18 november 1736

Uwe Hoogheden, Meest Nobele, Meest Eerbiedwaardige, Meest Gerespecteerde en Meest Geleerde, Meest Hooggeachte Meesters en Hoge Patronen!

De rector van de St.Thomas School hier, Magister Johann August Ernesti, heeft het onlangs op zich genomen om mij tegen mijn wil een onbekwame prefect op te dringen in het eerste koor, dat gevormd wordt door leerlingen van de genoemde school; en toen ik dit niet kon of wilde accepteren, gaf de genoemde Magister Ernesti orders aan alle leerlingen, op straffe van uitzetting, dat niemand van hen het motet in de kerk mocht uitvoeren of zingen zonder deze prefect die willekeurig door hem was aangesteld; Thomas School hier, Magister Johann August Ernesti, heeft het onlangs op zich genomen om mij tegen mijn wil een onbekwame prefect op te dringen in het eerste koor, dat gevormd wordt door leerlingen van de genoemde school; en toen ik dit niet kon of wilde accepteren, gaf de genoemde Magister Ernesti orders aan alle leerlingen, op straffe van uitzetting, dat niemand van hen mocht zingen of het motet in de kerk mocht dirigeren zonder deze prefect die willekeurig door hem was aangesteld; En hij bereikte daarmee zoveel, dat de volgende zondag, tijdens de middagdienst, geen enkele student, uit vrees voor de dreigende straf, bereid was het zingen of het motet te dirigeren; de dienst zou zelfs verstoord zijn geweest, als ik er niet uiteindelijk in geslaagd was een student van de universiteit ertoe te bewegen de dienst bij te wonen.

Sindsdien ben ik niet alleen in de vervulling van mijn ambt zeer gekrenkt en gestoord door deze toezegging van de rector, maar ook de eerbied, die de studenten mij verschuldigd zijn, is mij ontnomen, en mij is dus mijn rechtmatige aanzien bij hen ontnomen; en dit hoewel:

(1) volgens hoofdstuk 14 § 4, van het schoolreglement van de eerbare raad alhier, ingesteld voor de St.Thomas School, de keuze van de praefecti chororum uit de schooljongens aan mij toekomt, zonder de tegenspraak van de rector, en altijd zo is gemaakt, niet alleen door mij maar ook door mijn voorgangers; Daar zijn zinnige redenen voor, daar de prefecten volgens het genoemde schoolreglement, door mij, de cantor, moeten plaatsnemen, en moeten leiden, omdat ik niet in alle kerken tegelijk kan zijn, en ik speciale taken heb van inspectie en toezicht over het eerste koor, en dus het beste kan weten van wie ik zeker kan zijn dat het goed zal gaan; voorts omdat

(2) het verbod van de rector aan de leerlingen om onder geen ander prefect te zingen, hoogst ongepast is, daar, indien de leerlingen mij bij het zingen niet gehoorzamen, het onmogelijk is iets vruchtbaars tot stand te brengen; en derhalve, opdat dit begin niet als precedent wordt genomen, ik goede gronden heb om op te treden;

Nu ben ik dus verplicht mij tot Uwe Grootheid en tot U, Edelachtbaren, te wenden met betrekking tot deze moeilijke situatie, en dienovereenkomstig wordt mijn nederigste verzoek aan U voorgelegd:

Om mij in mijn ambt te steunen, en dienovereenkomstig de rector, magister Ernesti, er ernstig van te doordringen, dat hij mij niet verder zal hinderen in de uitoefening van mijn ambt, en dat hij zich in de toekomst zal onthouden van het aanstellen van prefecten zonder mijn medeweten en instemming, en van enig verbod aan de jongens van de school om mij niet hun gehoorzaamheid te betonen bij het zingen; en zeer genadig om de superintendant of een van de geestelijken van St. Thomas passende instructies te geven, zonder onnodige bepalingen, om de schoolkinderen aan te sporen mij weer het respect en de gehoorzaamheid te geven die mij toekomen, en mij zo verder in staat te stellen mijn functie uit te oefenen.

Zoals ik in mijn redelijk verzoek hoop en wacht op Uwe Hoge Bescherming en Hulp, zo zal ik blijven, als altijd, met alle respect,

Uwe Hoogheden en Edelachtbare, Eerwaarde en Zeer Geachte Heren, U zeer gehoorzame

JOHANN SEBASTIAN BACH

Componist van de Hofkapel van Zijne Koninklijke Majesteit in Polen, en Dir. Chori Musici in deze plaats

Leipzig, 12 februari 1737

Daar de houder dezes, de heer Bernhard Dieterich Ludewig, student in de theologie en student in de muziek, mij, ondergetekende, verzocht heeft hem een formeel getuigenis te schrijven betreffende de ijverige onderrichting, die hij aan mijn kinderen heeft gegeven en de hulp, die hij zowel aan de kerkmuziek als aan andere muziek, vocaal zowel als instrumentaal, heeft verleend, nu, daarom, ben ik niet alleen van harte verheugd dit te verwezenlijken, maar wens ook te verklaren, dat ik ten volle tevreden ben geweest over de ijver, die hij aan mijn kinderen heeft betoond, en dat zijn bekwaamheid in de muziek mij veel genoegen heeft verschaft. En voorbeelden van zijn werk, zowel in de ene richting als in de andere, zullen deze getuigenis ten volle bevestigen en verifiëren. Ik wens hem in zijn streven Goddelijke Genade en steun toe.

JOHANN SEBAST. BACH

Koninklijke Poolse en Keurvorstelijke Saksische Componist, enz.

Leipzig, 10 oktober 1737

Nu, hoe lang het zogenaamde thema van een fuga mag zijn, in maten, is tot op zekere hoogte arbitrair, en over deze kwestie zal aan het slot van dit hoofdstuk nog iets verschijnen. Maar in het algemeen is men van mening dat hoe sneller en sneller een antwoord op zijn onderwerp volgt, des te beter is het effect van de fuga. Men vindt dikwijls de voortreffelijkste uitwerkingen op de minste noten, of de kortste fuga-thema's; bijna zoals de beste preken gemaakt kunnen worden op drie of vier woorden tekst. Wie zou geloven dat deze acht korte noten [uit de Fuga BWV 1003] zo vruchtbaar zouden zijn dat ze een contrapunt zouden voortbrengen van meer dan een heel blad muziekpapier, zonder ongewone uitbreiding, en heel natuurlijk? En toch heeft de bekwame en in deze soort bijzonder fortuinlijke Bach precies dit voor de wereld neergezet; sterker nog, hij heeft het thema hier en daar in omkering geïntroduceerd.

Toen Zijne Doorluchtige Hoogheid, de Machtige Prins en Heer Frederik Augustus, Koning in Polen, Groothertog van Litouwen, Reuss, Pruisen, Mazovië, Samogitië, Kiovië, Vollhynië, Podolië, Podlachië, Liefland, Smolensko, Severië, en Czernicovië &c. &c., Hertog van Saksen, Julich, Kleef en Berg, ook van Engern en Westfalen, Aartshertog en Keurvorst van het Heilige Roomse Rijk, Landgraaf in Thüringen, Markgraaf van Meissen, ook van Boven- en Neder-Lausitz, Burggraaf van Maagdenburg, Prins en Graaf van Henneberg, Graaf van de Marck, Ravensberg, Barby en Hanaus, Heer van Ravenstein &c. &c., samen met Hare Koninklijke Hoogheid, zijn gemalin, en Hare Koninklijke Hoogheid, de Oudste Prinses, de stad Leipzig vereerden met hun aanwezigheid op de Paasmarkt van 1738, wensten de studenten van de Universiteit van die plaats op 27 april hun meest onderdanige toewijding te tonen in een Avond-serenade. Leipzig, gedrukt door Berhard Christoph Breitkopf.

[*noot: verschillende bronnen noemen verschillende data, hetzij 27 of 28 april].

Achtenveertig thaler voor de avondmuziek aangeboden aan Zijne Koninklijke Majesteit, enz. op 27 april 1738, zijn mij heden betaald door een Eerwaardige Universiteit te Leipzig, hetgeen ik hierbij bevestig en waarvoor ik deze kwitantie naar behoren overhandig. Leipzig, 5 mei 1738

50 rthl. voor mij en 8 rthlr. voor de Stadspijpers

JOHANN SEBASTIAN BACH

Koninklijk Pools en Keurvorstelijk Saksisch Hofcomponist

Meest Nobele en Zeer Gewaardeerde Mevrouw Klemm,

De Geachte Dame zal het niet ondankbaar opvatten, dat ik niet kan ingaan op haar brief bij de mij toegezonden memorie van eis, zoals zij zou wensen; want in de eerste plaats is het noodzakelijk, dat mij de schriftelijke kennisgeving* van mijn (helaas! misleide) zoon in zijn eigen handschrift beschikbaar wordt gesteld, voordat ik een beslissing neem, en ik moet ook weten of hij nog niet naar huis is teruggekeerd, om passende maatregelen te kunnen nemen. Hij is sinds mijn reis naar Sangerhausen vorig jaar niet meer bij mij geweest, zoals ik met God en mijn familie als mijn getuigen kan verzekeren. Indien de Geachte Dame zou vernemen waar hij verblijft en mij daarover inlichtingen zou verschaffen, zou ik niet alleen mijn erkentelijkheid betuigen, maar ook de moeite nemen haar schadeloos te stellen. In afwachting van een spoedig antwoord, verblijf ik, Edelachtbare en Hooggeachte Mevrouw Klemm,

Uw meest toegewijde dienaar

JOH. SEB. BACH

Leipzig, 26 mei 1738

[*noot: Johann Gottfried Bernhardt zou zich in de maand januari daaropvolgend inschrijven op de universiteit van Jena, maar kwam in mei te overlijden. De oorzaak daarvan is niet bekend.

Je zou maar weinig denken, mijn beste Fabius, van al dezen, als je, teruggekeerd uit de onderwereld, Bach zou zien (om hem in het bijzonder te noemen, aangezien hij nog niet zo lang geleden mijn collega was aan de Leipziger St. Thomasschool in Leipzig was) met alle vingers van beide handen op ons klavier, dat vele citers in één is, zien spelen, of de toetsen van het instrument der instrumenten (orgel), waarvan de ontelbare pijpen door blaasbalgen tot leven worden gewekt, met beide handen en, met de grootste snelheid, met zijn voeten zien beroeren, waarbij hij zelf de meest uiteenlopende en tegelijkertijd onderling aangename combinaties van klanken in ordelijke volgorde voortbrengt. Als u hem kon zien doen, zeg ik, wat veel van uw citerspelers en zeshonderd van uw tibiaspelers [tibia is een blaasinstrument die bekend is uit de Griekse Oudheid) vansamen niet zouden kunnen, niet alleen, zoals een citerspeler, met één stem zingen en zijn eigen partijen spelen, maar op alles letten en van dertig of zelfs veertig muzikanten, de een met een knikje, een ander door met zijn voet te tikken, de derde met een waarschuwende vinger, de juiste noot gevend aan de een vanuit de hoogte van zijn stem, aan een ander vanuit de diepte, en aan een derde in het midden - alles alleen, temidden van het grootste geroezemoes van alle deelnemers, en hoewel hij zelf de moeilijkste partijen uitvoert, merkt hij onmiddellijk op waar en wanneer zich een fout voordoet, houdt iedereen bij elkaar, neemt overal voorzorgsmaatregelen en herstelt elke onvastheid, vol ritme in elk deel van zijn lichaam - deze ene man neemt met zijn scherpe oor al deze harmonieën op en geeft met zijn stem alleen de toon van alle stemmen weer. Gunstig als ik ben voor de oudheid, lijken mij de verrichtingen van onze Bach, en van anderen die op hem kunnen lijken, te bewerkstelligen wat niet vele Orpheusen, noch twintig Arions, zouden kunnen bereiken.

Op last van een nobele en wijze raad ben ik naar de heer Bach gegaan en heb hem erop gewezen dat de muziek die hij op de komende Goede Vrijdag wil uitvoeren, moet worden weggelaten totdat daarvoor reguliere toestemming is verkregen. Waarop hij antwoordde: het was altijd al zo gedaan; het kon hem niet schelen, want hij had er toch niets aan en het was alleen maar een last; hij zou de superintendent [Deyling] laten weten dat het hem verboden was; als er bezwaar gemaakt zou worden vanwege de tekst, [dan moest men wel begrijpen dat] het al verschillende keren was uitgevoerd. Dit heb ik dienovereenkomstig willen meedelen aan een Edele en Meest Wijze Raad.

Leipzig, 17 maart 1739

ANDREAS GOTTLIEB BIENENGRABER
Griffier
Met mijn eigen hand

Musicum Collegium is een kring van bepaalde muzikale kenners die, ten behoeve van hun eigen oefening in zowel vocale als instrumentale muziek en onder leiding van een bepaalde regisseur, op bepaalde dagen en in bepaalde plaatsen samenkomen en muziekstukken uitvoeren. Dergelijke collegia zijn op verschillende plaatsen te vinden. In Leipzig is het Bachiaans Collegium Musicum beroemder dan alle andere.

... en ik hoopte zeker de eer te hebben spoedig met mijn Broeder te spreken, wat ik des te gretiger wenste omdat juist op dat moment iets extra moois op muziekgebied gaande was, daar mijn geëerde neef uit Dressden [Wilhelm Friedemann Bach], die hier meer dan vier weken was, zich verscheidene malen bij ons thuis heeft laten horen, samen met de twee beroemde luitisten de heren Weise [Sylvius Leopold Weiss*] en [Johann] Kropffgans. 11 augustus 1739

Verder herhaal ik mijn eerdere verzoek om nieuwe zoete wijn. De goede God zal u dit jaar waarschijnlijk een goede wijnoogst sturen, en daarom smeek ik u, mijn lieve zuster, zeer ernstig, om 10 of 12 maten nieuwe zoete wijn voor mij voor te bereiden, en het mij door de expresseur Herrin te laten bezorgen, aangezien ik onze geëerde neef maar al te graag dit genoegen zou gunnen, daar ik al twee jaar lang vele gunsten in zijn huis heb genoten. 5 oktober 1739

P.S. Mijn geëerde neef en zijn echtgenote sturen Uwe Eerwaarde en mevrouw Krebs met vele groeten nogmaals hun dank voor uw overweldigende hoffelijkheid, en aangezien eerstgenoemde bij zijn veilige terugkeer nog wat werk op hem vond wachten, zal hij u morgen of aanstaande woensdag zijn eigen schriftelijke dank sturen.

Tenslotte moet ik nog kort vermelden dat concerto's ook geschreven zijn voor één instrument alleen, zonder enige begeleiding door andere - vooral klavierconcerten of luitconcerti. In dergelijke stukken is de basisstructuur dezelfde als in concerto's voor vele instrumenten. De bas en de middenstemmen, die nu en dan worden toegevoegd om de textuur te vervolledigen, moeten de ondergeschikte partijen weergeven. En de passages die vooral de essentie van het concerto vormen, moeten het duidelijkst van de rest onderscheiden worden. Dit kan heel goed gebeuren als, nadat het hoofdidee van een snel of langzaam deel met een cadens is besloten, nieuwe en duidelijke ideeën binnenkomen en deze op hun beurt plaats maken voor het hoofdidee in wisselende toonsoorten. Op die manier wordt een dergelijk stuk voor één instrument vergelijkbaar met een stuk voor vele instrumenten. Er bestaan heel wat goede concerti van dit soort, vooral voor klavier. Maar bij uitstek onder de gepubliceerde muziekwerken is een klavierconcert waarvan de auteur de beroemde Bach in Leipzig is en dat in de toonsoort F groot staat. Aangezien dit stuk op de best mogelijke wijze is gearrangeerd voor dit soort werk, denk ik dat het ongetwijfeld bekend zal zijn bij alle grote componisten en ervaren klavierspelers, alsmede bij amateurs van het klavier en de muziek in het algemeen. Wie zal niet meteen toegeven dat dit klavierconcert beschouwd moet worden als een volmaakt model van een goed geconcipieerd soloconcert? Maar op het ogenblik zullen we nog maar weinig of bijna geen concerti kunnen noemen van zulke uitstekende kwaliteiten en zo goed ontworpen uitvoering. Er is een groot muziekmeester voor nodig als Bach, die bijna als enige het klavier in handen heeft gekregen, en met wie wij de vreemde naties zeker kunnen trotseren, om ons een dergelijk stuk in deze vorm van compositie te leveren - een stuk dat navolging verdient door al onze grote componisten en dat tevergeefs door buitenlanders zal worden geïmiteerd.

Enige Onmisbare Grondregels voor de Volgbas door J.S.B.

Toonladders

De toonladder van de grote terts is: een toon, 2e toon een hele toon, 3e een hele, 4e een halve, 5e een hele, 6e een hele toon, 7e een hele, 8e een halve toon; de toonladder van de kleine terts is: een toon, 2e een hele toon, 3e een halve, 4e een hele, 5e een hele, 6e een halve, 7e een hele, 8e een hele; daaruit kunnen de volgende regels worden afgeleid: de 2e is groot in beide toonladders, de 4e altijd klein [recte rein], de 5e en de 8e rein, en de 6e en de 7e zijn als de 3e.

Het akkoord bestaat uit 3 tonen, t.w. de terts, groot of klein, de kwint, en het octaaf; b.v. voor C, C-E-G.

Enkele Regels voor de Volgbas

(1) Elke hoofdtoon heeft zijn eigen akkoord, natuurlijk of ontleend.**

(2) Het natuurlijk akkoord van een grondtoon bestaat uit de terts, de kwint en het octaaf.**

N.B. Van deze drie intervallen kan er geen worden veranderd, behalve de terts, die groot of klein kan zijn, en daarom majeur of mineur wordt genoemd.

(3) Een ontleend akkoord wordt gevormd door andere intervallen dan de gebruikelijke die boven de grondtoon voorkomen. Bijv:

6 6 6 5 7 9 4 3 5 4 5 7 etc. 6 6 3 8 3 3

De houder dezes, de heer Christian Friedrich Schemelli, student in de filosofie, heeft mij, ondergetekende, verzocht hem een getuigenis te willen geven betreffende de ijver, die hij in de muziek heeft betoond, dienovereenkomstig heb ik hem zulks niet willen ontzeggen, maar veeleer willen getuigen, dat hij steeds, zolang hij onze St. Thomasschool bezocht, daarin alle mogelijke ijver aan den dag heeft gelegd, en ik hem in de koren als sopraan zeer goed heb kunnen inzetten.

JOHANN SEBAST. BACH

Leipzig, 24 februari 1740

Ik heb twee zeer gewaardeerde mededelingen van Uwe Eerwaarde te beantwoorden, en ik moet verder zeer nederig tweemaal mijn dank uitspreken, dat Uwe Eerwaarde zeer genadig mijn impertinent verzoek heeft ingewilligd, en zich verwaardigd heeft mij, of liever de geëerde dame mijn nicht, de zes mooiste anjerplanten te schenken. Met een uitvoerige beschrijving van de vreugde die de genoemde dame, mijn nicht, daardoor heeft gekregen, zal ik Uwe Edelachtbare niet belasten, maar alleen dit vermelden: dat zij dit onverdiende geschenk hoger waardeert dan kinderen hun kerstcadeautjes, en ze verzorgt met zulk een zorg als gewoonlijk aan kinderen wordt gegeven, opdat er niet één verdort. Zij wenst ook dat haar meest eervolle, gehoorzame dank daarvoor (om in vrouwelijke stijl te spreken) wordt overgebracht, en hoopt op een gelegenheid om Uwe Eerwaarde haar dankbaarheid in daden te tonen.

10 oktober 1740

Kapelmeester Bach heeft hier ook gepubliceerd: "Derde deel van de Klavier-Übung bestaande uit verschillende preludes op de catechismus en andere hymnen voor het orgel. Voor muziekliefhebbers, en in het bijzonder voor kenners van dergelijk werk, ter verfrissing van hun geest, gecomponeerd door Johann Sebastian Bach, Koninklijk Pools en keurvorstelijk Saksisch hofcomponist, Kapelmeester en Directore Chori Musici in Leipzig. Uitgegeven door de Auteur." Het werk bestaat uit 77 koperplaten in folio [is een papier-formaat], zeer schoon gegraveerd en netjes gedrukt op goed stevig papier. De prijs is 3 rthlr. De auteur heeft hier een nieuw bewijs gegeven dat hij op dit gebied van compositie meer geoefend en meer fortuinlijk is dan vele anderen. Niemand zal hem hierin overtreffen, en weinigen zullen in staat zijn hem na te volgen. Dit werk is een krachtige weerlegging van hen die de moed hebben gehad de compositie van de eerbiedwaardige hofcomponist te bekritiseren.

Op de eerste vriendelijke brief, die een vervoerder mij bracht, had ik in het geheel niet willen antwoorden, omdat ik noch het gevraagde Basso Solo, noch het collegium Russian[um] kon zenden. Wat het eerste betreft, mijn neef gaf mij de hoop dat hij het zou laten kopiëren, maar omdat dit tot nu toe niet is gebeurd, kan ik mijn lieve broer op dit moment helaas niet verblijden. Ook kan ik mijn neef niets verwijten, daar hij de gekopieerde partijen heeft uitgeleend aan een baszanger met de naam Buchner, die ze niet heeft teruggegeven. Maar hij laat de partituur niet uit zijn handen vallen, want zo heeft hij al veel verloren. Intussen moet ik u eerbiedig complimenteren en tegelijkertijd namens hem en met veel dank de hem toegezonden canons terugsturen. Er is geen magie aan te pas gekomen, zoals hij het uitdrukte, en hij heeft een commentaar op de grote geschreven. Ze zijn ook een beetje nat geworden door toedoen van de vervoerder, want het regende die dag hevig, wat ik mijn lieve broer hoop te vergeven. A propos, als mijn lieve broer zo vriendelijk wil zijn om de kopieerkosten voor de Basso Solo ten bedrage van 12 gr. voor zijn rekening te nemen, beloof ik hierbij dat ik de zaak zal regelen. Ik vraag echter om een vooruitbetaalde bestelling.

Meest Nobele Heer, Hoogst Gewaardeerde Neef,

Het goede bericht over uw gezondheid dat uw Edelachtbare een paar dagen geleden naar uw geliefde huisgezin heeft gestuurd, verheugt ons allen van harte en hopen dat wij u bij uw terugkeer net zo gelukkig en gezond zullen aantreffen als u nu tijdens uw afwezigheid bent. Wij hopen dat deze terugkeer spoedig zal plaatsvinden, want onze allerliefste Mama is al een week erg ziek, en wij weten niet of er misschien, als gevolg van het hevig bonzen van haar pols, een sluipende koorts of een ander kwaad gevolg kan ontstaan; daarbij komt nog het feit dat St. Bartholomeusdag en de raadsverkiezing hier over een paar weken zullen plaatsvinden, en wij zouden niet weten hoe wij ons in verband daarmee zouden moeten gedragen tijdens de afwezigheid van Uwe Eerwaarde. Het is inderdaad pijnlijk voor ons om Uwe Eerwaarde enigszins te moeten storen met zulk nieuws in uw huidige rust en tevredenheid, maar aangezien de onvermijdelijke noodzaak dit vereiste, hebben we er goed vertrouwen in dat onze meest waardige Papa en Neef respectievelijk dit niet verkeerd zullen opvatten. Hieraan wordt toegevoegd een hartelijke groet van het hele huis aan Uwe Eerwaarde en aan mijn geëerde jongere neef, en in het bijzonder de meest gehoorzame respectbetuigingen van mij, die, met alle denkbare eerbied, mijn leven lang, Edelachtbare, Uwe Eerwaarde's meest gehoorzame dienaar en neef blijft.

5 augustus 1741

Meest nobele heer, meest gerespecteerde kamerheer, hooogst gewaardeerde patroon!

Uw zeer geëerde brief van 8 september, Edele Heer, heeft om goede redenen een zodanige verandering in mijn gemoed teweeggebracht, dat ik de meest acute pijnen van het lichaam bijna, zo niet geheel, ben vergeten, omdat u mij en mijn gezin daarin de sterkste verzekering geeft van de onschatbare gunst van Uwe Eer, en u zich verwaardigt nog verder te willen gaan en dit op een specifieke manier te demonstreren. Indien ik een zo begeerd aanbod vrijwillig terzijde had geschoven, zou ik het verdienen dat de bijzondere gunst en de welwillende voorbedachtheid die mij zijn betoond, geheel worden ingetrokken. Want het genoegen, dat ik mij bij voorbaat altijd mag beloven van een bezoek aan onze geliefde Weissenfels met Uwe Eerwaarde en mijn gezin, is toch nooit te vergelijken met enig ander mogelijk genoegen. Maar mijn vroegere en aanhoudende ziekelijke toestand berooft mij helaas van zulke aangename uren, en de raad van mijn familie verbiedt mij zulk een reis te ondernemen, waarvan, naar hun mening, òf een merkbare verbetering òf de volledige ondergang van mijn gezondheid zou kunnen afhangen. Er rest mij dus niets anders dan Uwe Edelachtbare nogmaals te smeken mijn ongehoorzaamheid niet verkeerd op te vatten of tegen mij te gebruiken. Want dit komt niet voort uit een gebrek aan respect voor Uwe Eerwaarde, dat hoe dan ook onveranderd blijft, maar eerder uit de wens mijn gezondheid te sparen, waartoe de wetten van de natuur ons verplichten. Als Uwe Eerwaarde intussen het herhaalde gebed van mijn geliefde echtgenoot, waaraan ik nu het mijne toevoeg, zou willen inwilligen en ons huis genadig zou willen vereren met Uwe Eerwaarde's zeer gewaardeerde en meest gewenste aanwezigheid op de komende St. Michaelsmarkt, verzeker ik U Edelachtbare dat voor ons allen de grootste eer en genoegen daaruit zou voortvloeien, en wij zeker zouden moeten concluderen dat wij ons grenzeloos onderscheiden door de onverdiende welwillendheid van U Edelachtbare, met welke wens en hoop ik mijn leven lang, met de meest gehoorzame complimenten aan U Edelachtbare's meest geliefde en geëerde Mamma, U Edelachtbare en, Mijn Hoogst Geachte Kamerheer en Hooggeachte Patroon, Uw meest nederig toegewijde dienaar Leipzig, September 1741.

De 22e februari: Heer M[agister] Eichler, Diaken.
Regina Susanna, V[ader]. Heer Johann Sebastian Bach, Koninklijk Pools Hofcomponist en Cantor van de St. Thomas alhier.
M[oeder]. Mevr. Anna Magdalena née Wilcke
P[eetouders]:
1. Jfr. Anna Regina, wijlen Handelaar dhr. Georg Heinrich Bose's dochter.
2. Dhr. D[octor]. Heinrich Friedrich Graff, Jur: Pract:
3. Jfr. Susanna Elisabeth, wijlen Handelaar dhr. Georg Heinrich Bose's dochter.

Deze "Theütsche und herrliche Schrifften des seeligen" van dr. Maarten Luther (afkomstig uit de bibliotheek van het eminente hoofd van de protestantse bestuursafdeling te Wittenberg en theoloog Dr. Abraham Calov, die hij zou hebben gebruikt voor het samenstellen van zijn grote Duitse Bijbel; ook zijn ze na zijn dood overgegaan in handen van de al even eminente theoloog Dr. J.F. Mayer), heb ik op een veiling verworven voor 10 thlr., anno 1742, in de maand september.

JOH. SEB. BACH

Ik meld Uwe Eerwaarde met de meeste plichtsbetrachting dat de goedheid van mijn God mij [na mijn Leipziger tijd] gelukkig in Zoschau heeft gebracht en mij hier zulke genadige beschermheren heeft geschonken dat ik het reeds gepast vond vele gunsten af te wijzen, zoals gepast was; Intussen kan ik mijn zeer gewaardeerde neef met zekerheid verzekeren, dat ik niettemin hierdoor de grote vriendelijkheid, die ik gedurende verscheidene jaren in zijn huisgezin heb genoten, niet zal vergeten, maar er integendeel altijd met dankbare gevoelens aan zal terugdenken en, indien mogelijk, mijzelf er dankbaar voor zal betonen in daden; en met hetzelfde doel zal ik niet ophouden de Almachtige dagelijks in warme smeekbeden te smeken om het welzijn van Uwe Edelachtbare's hele zeer gekoesterde huisgezin, en in het bijzonder vurig te smeken om de blijvende gezondheid van Uwe Edelachtbare. Intussen geef ik echter met veel dank de mij zo vriendelijk geleende jas en bontlaarzen terug, die mij zeer van dienst waren op mijn reis, hoewel ze geen regen of andere schade hebben ondervonden, en met mijn meest gehoorzame en toegewijde complimenten aan mijn zeer gekoesterde neven, moeder en dochter, zowel als zonen, blijf ik met gepaste eerbied, Uw Eerbiedigste etc. meest gehoorzame dienaar en neef.

7 november 1742

Het Tweede Deel van het Wohltemperierte Klavier, bestaande uit Preludes en Fuga's door alle tonen en halve tonen, geschreven door Johann Sebastian Bach, Koninklijk Pools en keurvorstelijk Saksisch hofcomponist, Kapelmeester en Directore Chori Musici in Leipzig.

Overwegende, dat de heer Christian Gottlob Wunsch, nakomeling van Joachim Stein, in de buurt van Radmeritz, in Hoog-Lausitz, student in de rechten en student in de muziek, mij, ondergetekende, heeft verzocht hem een officiële verklaring te geven betreffende de twee jaar onderwijs, die hij van mij in de muziek, en in het bijzonder op het klavier, heeft gehad; welnu, ik heb hem dit niet kunnen weigeren, maar moet met reden getuigen van de waarheid, namelijk dat hij (zonder ook maar één les te missen die aan de muziekstudie was gewijd) zich met grote ijver en inspanning heeft ingespannen om zich geschikt te maken om in de toekomst God en de samenleving van dienst te zijn. Ik ben er dan ook van overtuigd, dat hij bij de juiste gelegenheid zal aantonen, dat hij zijn tijd niet zonder resultaat heeft doorgebracht.

JOH. SEBAST. BACH

Koninklijke Poolse en Keurvorstelijke Saksische Hofcomponist

Leipzig, 16 december 1743

Aan de bepalingen van het jaarlijkse legaat, het zogenaamde Nathan-legaat, is door de huidige inspecteur Christoph Eulenberg, na het overlijden van de vroegere inspecteur Hille, volledig voldaan door de betaling van de vijf Meissense Guldens die zijn uitgetrokken voor het zingen van een begrafenislied op St.Sabina's dag*. Ten blijke waarvan ik hierbij getuig en de ontvangst bevestig.

JOH. SEB. BACH

Leipzig 27 oktober, 1744

[*noot: 29 Augustus]

"Die Kunst der Fuge"
van Joh.Seb.Bach

Overwegende dat de Edele Heer, de Heer Heinrich August Sahrer van Sahr, Heer van Luik en Magistraat van Zschortau en Binsen, als zeer Geëerbiedigd Kerkpatroon van de kerk van Zschortau, mij, ondergetekende, heeft verzocht het orgel, nieuw gebouwd in genoemde kerk door de heer Johan Scheibe van Leipzig, te bezichtigen en te onderzoeken; dat ik dienovereenkomstig, in aanwezigheid van voornoemde Heer van Sahr, het orgel onderdeel voor onderdeel heb onderzocht, uitgeprobeerd en zorgvuldig vergeleken heb met het voor mij liggende contract, opgemaakt door de inspecteurs en dhr.Scheibe onder de datum van 30 juni 1744; en ik heb niet alleen vastgesteld, dat het contract in alle onderdelen is nagekomen, en dat alles bekwaam en zorgvuldig, en goed gebouwd is, en dat er, afgezien van een paar kleine tekortkomingen, die de heer Scheibe ter plaatse bij de beproeving heeft verholpen, nergens grote gebreken zijn, maar integendeel de volgende registers, boven het contract, zijn gevonden, en degelijk vervaardigd en goed werkend zijn gebleken, te weten:

1. Quinta Thön van hout, 16 voet

2. Viola da Gamba van hout, 8 voet

3. Fleute travers, van hout, 4 voet

4. Super Octava, van metaal, 1 voet

5. Een koppelstuk voor het manuaal en het pedaal

Nu, daarom, heb ik volgens verzoek, in het belang van de waarheid en voor de goede naam van de bouwer, dit willen getuigen over mijn eigen handtekening en met mijn eigen zegel aangebracht.

Gegeven te Zchortau, 7 augustus 1746

JOH. SEBAST. BACH

Koninklijk Pools en Keurvorstelijk Saksisch Hofcomponist

Canon voor zes stemmen, BWV 1076

Enkele canonische variaties op de kersthymne "Uit den hemel kom ik op aarde," voor orgel met 2 manualen en pedaal, door Johann Sebastian Bach, Koninklijk Pools en keurvorstelijk Saksisch Hofcomponist, Kapelm. en Direct. Chor. Mus. Lips. Nurnberg, uitgegeven door Balth. Schmid, No. xxviii.

Dat de houder dezes, de heer Johann Christoph Altnickol, sedert Michaelmas 1745 onafgebroken aan het chorus musicus heeft deelgenomen, nu eens als violist, dan weer als violoncellist, doch meestal als vocale bas, en aldus het gebrek aan basstemmen aan de Thomasschool heeft aangevuld (dat te wijten is aan het feit dat zij door te vroeg vertrek niet tot maturiteit kunnen komen), wordt hierbij met mijn eigen hand verklaard.

Leipzig, 25 mei 1747

JOH. SEBAST. BACH

Muzikale offerande aan Zijne Koninklijke Majesteit in Pruisen &c. Opgedragen door Johann Sebastian Bach.

Voor het drukken van een titel in opdracht van de heer kapelmeester Bach, genaamd 'Musicalisches Opfer', 200 exemplaren koninklijk [papier] 2 rthl. 12 gr.

Bij mijn terugkomst via Leipzig sprak ik met de heer kapelmeester Bach, die mij vertelde van zijn reis naar Berlijn en het verhaal van de fuga die hij voor de koning speelde, die binnenkort in koper zal worden gegraveerd en waarvan een kopie in het pakje van de Maatschappij zal verschijnen. Ik heb het begin ervan al gezien.

Dat ik, ondergetekende, opnieuw betaald ben door Ignaz Ratch, Steward van de Graaf*, etc., von Würben, de som van één taler**, acht groschen, als voorschot voor het uitlenen van het klavier voor een maand van 5 oktober tot 5 november, bevestig ik hierbij.

Leipzig, 5 oktober 1747

JOH. SEBAST. BACH

[*noot: Graaf Eugen Wenzel von Würben was een leerling van Bach]

[**noot: zie eerste kwitantie op deze site voor uitleg van de waarde van deze munten]

Dat ondergetekende voor het klavier * door Ignaz Ratch, rentmeester van de graaf enz. von Würben, opnieuw is betaald de som van één taler**, acht groschen, erken ik hierbij naar behoren.

Leipzig, 5 december 1747

JOH. SEBAST. BACH

[*noot: onleesbaar woord]

[**noot: zie eerste kwitantie op deze site]

Aangezien de houder dezes, de heer Johann Christof Altnickol, student in de muziek, mij, ondergetekende, verzocht heeft hem een geverifieerd attest te verstrekken betreffende de door hem betoonde ijver in de muziekkunst, heb ik het genoegen gehad dit te volbrengen en te verklaren, dat genoemde heer Altnickol niet alleen vier jaar lang ijverig als assistent van ons Chorus Musicus heeft gefungeerd, maar ook, naast zijn zangprestaties, zulk een voortreffelijk werk op verschillende instrumenten heeft geleverd als men van een volleerd musicus kan verlangen. Een aantal fraaie kerkcomposities van zijn hand hebben in onze stad niet minder ruime bijval gevonden. Daar hij in staat is het ambt van Director Musices of organist op verdienstelijke wijze uit te oefenen, twijfel ik er niet aan, dat God welwillende beschermheren zal aansporen, die niet zullen nalaten zijn deskundigheid in overweging te nemen en hem, als de gelegenheid zich voordoet, met hun aanbeveling zullen staven om zijn toekomstperspectieven op alle mogelijke wijzen te bevorderen. Kortom, hij is een student voor wie ik mij op geen enkele wijze hoef te schamen.

JOH. SEB. BACH

Koninklijke Poolse en Keurvorstelijke Saksische Hofcomponist en Directeur Chori Musices te Leipzig

Leipzig, op 1 januari 1748

Heer Martinus

Mijn geduld is nu op. Hoe lang denkt u dat ik nog op het klavecimbel moet wachten? Twee maanden zijn voorbij gegaan, en er is niets veranderd. Het spijt me dat ik u zo moet schrijven, maar ik kan niet anders. U moet het in goede orde brengen, en binnen vijf dagen, anders zullen we nooit vrienden zijn.

Adieu

Leipzig, 20 maart 1748

JOH. SEBAST. BACH

Meneer Edele Heer, Zeer Geachte Heer Commissaris,

Aan Uwe Hoogheid betuig ik allereerst mijn zeer erkentelijke en gehoorzame dank voor de vriendelijke ontvangst van mijn recente brief, en niet minder voor het feit dat Uwe Hoogheid mij bij monde van de thesaurier, de heer Sonnenkalb, de verzekering heeft gegeven dat mijn nederig verzoek zou worden ingewilligd. Ik zal mijn leven lang en met de grootste eerbied deze bijzonder hoge gunst aan mij bewezen bewonderen. Ik heb echter de stoute schoenen aangetrokken om Uwe Edelachtbare nogmaals met dit bijgevoegde verzoek te belasten; want toen ik voor het eerst hoorde van de vacature van organist in Naumburg, en meteen besloot om zelf namens de heer Altnickol een nederig verzoek in te dienen bij Uwe Edelachtbare en Zeer Gerespecteerde Raad van de Stad Naumburg, schreef ik daar onmiddellijk over, evenals over mijn besluit, aan genoemde oud-leerling van mij, en herinnerde hem er tegelijkertijd aan dat hij mijn verzoek zo spoedig mogelijk moest opvolgen met zijn eigen verzoek. Nu Uwe Eerwaarde mij via d e penningmeester, de heer Sonnenkalb, heeft laten weten dat de eigen verklaring van de heer Altnickol vereist zou zijn, is het mij des te aangenamer dat ik op het verzoek van Uwe Eerwaarde geanticipeerd heb, en reeds in de gelegenheid ben de memorie die hij mij gezonden heeft hierbij over te brengen. Als Uwe Edelachtbare ook deze correspondentie met de hoogachting van Uwe Edelachtbare wil beschermen, zal ik mij mijn leven lang verplicht achten mijzelf te noemen

Uw Edelachtbare en Mijn Hoogst Geachte Heren Commissarissen en Raadsheren meest gehoorzame en verplichtende dienaar

Leipzig, 31 juli 1748

JOH. SEBAST. BACH

Geëerde en meest nobele, meest gewaardeerde neef,

Omdat de tijd kort is, zal ik in een paar woorden veel zeggen, door Gods genade en steun in te roepen voor een gezegend wijnjaar zowel als voor de gezegende gebeurtenis die weldra verwacht wordt. Ik kan u thans niet het gewenste exemplaar van de Pruisische Fuga* bezorgen, daar de oplage juist vandaag opgebruikt is, daar ik er slechts 100 heb laten drukken, waarvan de meeste gratis aan goede vrienden zijn uitgedeeld. Maar tussen nu en de Nieuwjaarsmarkt zal ik er nog een paar laten drukken, en als mijn geëerde neef nog steeds een exemplaar wil hebben, hoeft hij mij dat alleen maar bij gelegenheid te laten weten**, en mij tegelijkertijd een thaler te sturen, en zijn wens zal in vervulling gaan. Tot slot, met de beste groeten van ons allen, blijf ik

Uw Eerbiedige Toegewijde

J.S. BACH

Leipzig, 6 oktober 1748

P.S. Mijn zoon in Berlijn heeft al twee mannelijke erfgenamen: de eerste is geboren rond de tijd dat we (helaas!) de Pruisische Invasie*** hadden, en de tweede is ongeveer twee weken oud.

[*noot: uit 'Das Musikalisches Opfer']

[**noot: bedoeld wordt; wanneer de postkoets weer langskomt]

[***noot: in 1745 werd Leipzig ingenomen door het Pruisische leger]

In één woord, Silbermanns temperamentsysteem kan niet worden gehandhaafd onder de omstandigheden van de huidige praktijk. Dat dit alles niets anders is dan de waarheid roep ik op tot getuigenis van alle onpartijdige musici die ter zake deskundig zijn, in het bijzonder de wereldberoemde heer Bach in Leipzig. Het is daarom te wensen dat die superieure man, die zich met zijn uitmuntende kunst zoveel eer en roem en een flinke smak geld heeft verworven, van gedachten verandert over temperament, zijn overigens fraaie en goed geconstrueerde orgels op het punt van temperament verbetert, en zo aan zijn roem het zeer belangrijke deel toevoegt dat er nog aan ontbreekt. . . . De 4 slechte drieklanken zijn van een ruwe, wilde, of, zoals kapelmeester Bach in Leipzig zegt, barbaarse aard, onverdraaglijk voor een goed oor.

Dat aan mij, ondergetekende, de betaling van 115 rthl., uitgeschreven honderdvijftien rthl. in Lui blanc, voor een instrument genaamd piano et Forte, dat aan Zijne Excellentie Graaf Branitzky te Bialastock zal worden afgeleverd, door Mr. Valentin alhier naar behoren is overhandigd, verklaar ik bij dezen. Leipzig, 6 mei 1749.

Joh. Sebast. Bach.

Koninklijke Poolse en Keurvorstelijke Saksische Hofcomponist

Dat de houder dezes, de heer Johann Nathanael Bammler, student in de theologie, gedurende tien jaar een oud-leerling is geweest hier op de St. Thomasschool en zich gedurende die tijd als een trouwe, ijverige en godvruchtige leerling heeft gedragen en zich in de letteren en vooral in de muziek zodanig heeft toegerust, dat ik hem het prefectschap van de koren volledig kon toevertrouwen, daar hij drie jaar lang de kerkmuziek van het tweede koor heeft geleid en in zijn laatste schooljaar ook prefect van het eerste koor is geweest en niet alleen de motetten, maar ook bij mijn afwezigheid de gehele kerkmuziek heeft geleid. Dit bevestig ik hierbij met mijn eigen hand.

Leipzig, 11 december, Anno 1749

JOH: SEBAST: BACH.

Leipzig, 1 april: Afgelopen zaterdag en ook gisteravond heeft de Chevalier Taylor in het concertgebouw openbare voordrachten gehouden in aanwezigheid van een aanzienlijk aantal geleerden en andere belangrijke personen. De toeloop van mensen die zijn hulp inroepen is verbazingwekkend. Hij heeft onder andere Kapelmeester Bach geopereerd, die door een voortdurend gebruik van zijn ogen zijn gezichtsvermogen bijna geheel had verloren, en dat met alle succes dat maar gewenst kon worden, zodat hij zijn gezichtsvermogen weer volledig heeft teruggekregen, een onuitsprekelijk geluk dat vele duizenden mensen deze wereldberoemde componist verre van zullen misgunnen en waarvoor zij Dr. Taylor niet voldoende kunnen bedanken. Wegens de vele verplichtingen die hij hier moet vervullen, zal hij niet voor het einde van deze week naar Berlijn kunnen gaan.

De erfgenamen van wijlen Johann Sebastian Bach, de grote componist, voormalig koninklijk Pools en Keurvorstelijk Saksisch kapelmeester en muziekdirecteur in Leipzig, hebben besloten een werk dat hij in manuscript heeft nagelaten aan de vergetelheid te ontrukken en het uit te geven onder de titel 'Die Kunst der Fuge, in 24 Voorbeelden ontworpen door Johann Sebastian Bach, voormalig kapelmeester, and Muziekdirecteur te Leipzig.' Door een gebrek aan goed uitgevoerde voorbeelden is het mysterie van de fuga een tijd lang nogal karig onderhouden geweest. Grote meesters hebben het vaak angstvallig bewaakt. Wie van hen enig inzicht wilde krijgen, moest het als het ware op het gehoor leren. Terwijl de regels die ons werden gegeven goed en overvloedig waren, ontbraken de nodige voorbeelden. Toch weet men hoe vruchteloos onderricht is zonder illustratie, en de ervaring leert welk onevenredig groter voordeel men haalt uit praktische uitwijdingen in plaats van uit magere theoretische aanwijzingen. Het huidige werk, dat wij aan het publiek aankondigen, is door en door praktisch en verwezenlijkt inderdaad wat vele bekwame mannen in de loop der jaren in hun geschriften hebben voorgesteld. Het is voor de kenner voldoende te weten dat het afkomstig is van de beroemde Bach te Leipzig, wiens recente dood nog enige tijd zal worden gevoeld door bewonderaars van ware verdienste. Zij die een idee hebben van wat mogelijk is in de kunst en die verlangen naar originele gedachten en de bijzondere, ongewone uitwerking daarvan, zullen er ten volle bevrediging uit putten. Zulke fuga's, die geen toevallige toevalligheden in hun verbinding van noten vertonen, geen overbodige noten, en alleen een goed gemotiveerde, kunstige imitatie, zijn in onze tijd vrij zeldzaam. Het is ook niet te veel gezegd om dit werk een volmaakt werk te noemen, want het bevat alle goede manieren van fuga's en contrapunten, in twee stemmen, drie stemmen, vier stemmen; met één, twee of meer thema's, omgekeerd, retrograde, geschreven in vermeerdering [van notenwaarden] of vermindering [idem]; in het octaaf, decimen, duodecimen; perpetuale canons of canons in verschillende andere soorten, enz. Al deze veelvuldige fuga's zijn gecomponeerd vanuit één en hetzelfde hoofdthema, en in dezelfde toonsoort, namelijk d-mineur. De kenners van de muziekgeschiedenis zullen toegeven dat een dergelijk werk, waarin de gehele studie van de fuga zo grondig is uitgewerkt vanuit één enkel thema, tot nog toe nergens is verschenen. Daar alle betrokken partijen steeds zingbaar zijn, en de een met evenveel aandacht is uitgewerkt als de ander, heeft men aan elke stem een eigen notenbalk gegeven, met de daarbij passende sleutel, in de partituur. Welk een bijzonder begrip men echter van de compositiekunst kan krijgen door het bestuderen van partituren, zowel wat de harmonie als wat de melodie betreft, zullen degenen die het geluk hebben gehad zich te bewijzen met hun voorbeelden aantonen. Niettemin is alles tegelijkertijd gearrangeerd voor gebruik op klavecimbel of orgel. De laatste stukken zijn twee fuga's voor twee klavierinstrumenten [Clavier or Flügel) en een fuga met drie thema's, waarin de auteur, bij het schrijven van het derde thema, zijn naam Bach heeft weergegeven. Afgesloten wordt met een aanhangsel van een vierstemmige kerkhymne, die wijlen de auteur in zijn laatste dagen, reeds van zijn gezichtsvermogen beroofd, aan de pen van een vriend [schoonzoon Atlnickol] heeft gedicteerd. Daar dit werk 70 koperplaten in folio [dit is een formaat] omvat, en dus zeer kostbaar was om te vervaardigen, wordt het per abonnement aangeboden. Dit geldt vanaf heden tot de Michaelsmarkt van Leipzig en zal in de voornaamste boekhandels van Duitsland worden aanvaard tegen betaling van 5 reichsthaler. Na die tijd zal het werk niet onder 10 reichsthaler worden verkocht. Exemplaren zullen na de termijn van vooruitbetaling aan de abonnees worden overhandigd zonder verdere betaling of kosten, tegen inlevering van het certificaat dat bij de vooruitbetaling is ontvangen. De personen, die deze uitgave op zich nemen, verplichten zich niets te sparen aan gravure, druk en papier, om het publiek ook in deze opzichten tevreden te stellen. Vooruitbetaling zal worden ontvangen bij de Haude und Spenerische boekhandel.

Bach,
Heer Johann Sebastian, cantor aan de Thomas-Schule alhier [...] [de] 29e juli, gratis.

Vredig en zalig is in God heengegaan de geachte en zeer gerespecteerde heer Johann Sebastian Bach, hofcomponist van Zijne Koninklijke Majesteit in Polen en Soevereine Electorale Hoogheid in Saksen, alsmede kapelmeester van de Prins van Anhalt-Köthen en cantor in de St. Thomas School, op het plein van St. Thomas's; zijn dode lichaam werd heden volgens christelijk gebruik ter aarde besteld.

Leipzig, 31 juli. Afgelopen dinsdag, dat wil zeggen de 28e, is de beroemde musicus Mr. Seb. Bach, koninklijk Pools en keurvorstelijk Saksisch hofcomponist, kapelmeester van het vorstelijk hof van Saksen-Weissenfels en van Anhalt-Köthen, directeur Chori Musici en cantor van de St. Thomasschool alhier, in het 66e jaar van zijn leven, aan de ongelukkige gevolgen van een zeer mislukte oogoperatie door een bekende Engelse oogarts. Het verlies van deze ongewoon bekwame man wordt door alle ware kenners van muziek ten zeerste betreurd.

Uwe Excellenties, Meest Nobele. Standvastige en Meest Geleerde, als wel Meest Wijze en Hoogst Gewaardeerde Heren!

Overwegende dat het de ondoorgrondelijke raad en wil van onze anders zo liefdevolle Vader in de Hemel behaagd heeft, mijn lieve echtgenoot, de muziekdirecteur en cantor van de St. Thomas School hier, enkele dagen geleden door een gezegende dood uit zijn aardse leven weg te nemen, en mij zo in de treurigste toestand van weduwe achter te laten; en dat het al heel lang de gewoonte is op de St. Thomasschool dat de weduwen van overleden cantors na de dood van hun echtgenoten een half jaar [een toelage uit] genade ontvangen, en dat mijn voorgangster, de weduwe Kuhnau, en voor haar de weduwe Schall [Schelle], dit genoten; nu, daarom, waag ik het nederig mij te richten tot Uwe Hoogheden en U, Edelste en Wijste Heren, met de meest gehoorzame bede dat Uwe Hoogheden zich, krachtens de aangeboren minachting en wereldberoemde vriendelijkheid van Uwe Hoogheden, zeer genadig zullen verwaardigen mij dezelfde hoge gunst te laten bewijzen; waarvoor ik mijn leven lang, met alle denkbare eerbied, Uw Hoogheden en, Edelste, Edelste en Wijste Heren, Uw meest gehoorzame dienaar zal trachten te zijn

Anna Magdalena Bach
weduwe

Leipzig, 15 augustus, 1750

[in een ander handschrift:] Besloten, 21 oktober 1750. Beide te doen.

RECTOR MAGNIFICUS, MEEST WAARDIGE, MEEST NOBELE, MEEST GELEERDE IN DE WET, MEEST DESKUNDIGE, MEEST VOORNAME EN MEEST WIJZE HEREN, HOGE BESCHERMHEREN!

Uwe Hoogheid en U, Zeer Waardige en Nobele Heren, wilt u zo genadig zijn mij toe te staan nederig onder uw aandacht te brengen dat op 28 juli van het huidige jaar mijn overleden echtgenoot, Johann Sebastian Bach genaamd, voorheen Cantor aan de St. Thomas School hier, is overleden en mij heeft achtergelaten met vijf minderjarige kinderen. Nu, daar het de plicht is van een moeder, indien zij niet zelf weet wie als voogd voor haar kinderen voor te stellen, om binnen een bepaalde tijd een verzoek in te dienen voor de benoeming van een voogd. Mijn nederigste gebed gaat uit naar Uwe Grootheid en naar U, Zeer Waardige en Zeer Nobele Heren, om de genade te hebben zo snel mogelijk een voogd voor mijn minderjarige kinderen te benoemen en aan te stellen. Waarvoor ik voor altijd blijf, met alle respect, Uwe Majesteit's en, Meest Waardige en Nobele, ook Meest Wijze Heren, Uw nederige en meest gehoorzame

ANNA MAGDALENA BACH
Leipzig, 17 oktober 1750 Weduwe

Op 29 september, dat wil zeggen op Michaël, hield de heer Gottlob Harrer als cantor van de Thomaskerk zijn eerste uitvoering in de beide hoofdkerken en op 2 oktober daaropvolgend werd hij op de gebruikelijke wijze geïntroduceerd in de School hier in de plaats van wijlen de heer Johann Sebastian Bach.

Toen Rector Biedermann zijn Programma de Vita musica had gepubliceerd, zond wijlen kapelmeester Bach enige tijd daarna een afschrift daarvan aan de heer Schröter*, organist te Nordhausen, en verzocht hem dit na te lezen en te weerleggen, daar hij niemand in deze streken kende en kon vinden die daartoe beter in staat was. De heer Schröter verklaarde zich meteen bereid dit te doen, bereidde zijn recensie voor en stuurde deze naar de heer Bach in Leipzig, waarbij hij het aan hem overliet of hij deze in de wetenschappelijke tijdschriften wilde laten opnemen of in een ander weekblad. Daarop schreef Bach mij op 10 december 1749: "Schröter's kritiek is goed geschreven, en naar mijn smaak, en het zal spoedig in druk verschijnen. . . . Dhr. Mattheson's Mithridates heeft een grote indruk gemaakt, zoals ik geloofwaardig heb vernomen. Als er nog meer weerleggingen volgen, zoals ik vermoed, twijfel ik er niet aan dat het vuile oor ['Dreckohr'**] van de auteur zal worden gereinigd en meer geschikt zal worden gemaakt om naar muziek te luisteren." Enige tijd later stuurde kapelmeester Bach een paar gedrukte exemplaren van de genoemde recensie, maar in een zodanige vorm dat, zoals het hierbij getoonde exemplaar laat zien, het in het geheel niet meer leek op het origineel van de heer Schröter, maar veel toevoegingen en veranderingen bevatte. De heer Schröter kon, toen hij deze gruwelijke mengeling zag, niet nalaten er aanstoot aan te nemen en liet mij, onder de datum van 9 april 1750, de heer Bach weten "dat de heftige veranderingen die in zijn kritiek waren aangebracht, hem diep hadden gekwetst"; verder "dat zijn troost in de zaak was dat geen lezer die bekend was met zijn manier van schrijven of denken, uit andere bronnen, hem kon beschouwen als de auteur van een dergelijke mengeling, om nog maar te zwijgen van de ongelukkige titel Christelijke Beschouwingen over, enz. Want hoewel zijn haastig geschreven artikel niets onchristelijks bevatte, paste een dergelijke titel in geen enkel opzicht bij de zaak in kwestie." Deze boodschap bracht ik woordelijk en schriftelijk over aan kapelmeester Bach, die mij, onder dagtekening 26 mei 1750, het volgende antwoord zond: "Aan de heer Schröter verzoek ik u mijn complimenten over te brengen tot ik weer in staat ben te schrijven, daar ik de schuld van de veranderingen in zijn kritiek van de hand wil wijzen, daar deze in het geheel niet aan mij te wijten zijn; integendeel, zij zijn geheel de schuld van de man die voor de uitgave gezorgd heeft. Hierop volgde het antwoord van de heer Schröter van 5 juni 1750: "De kapelmeester Bach blijft in gebreke, hoe hij zich ook wendt of keert, nu of in de toekomst. Maar hij kan aan deze zaak een goed en spoedig einde maken, indien hij (1) openlijk zal erkennen, dat hij de auteur is van de Christelijke Bespiegelingen. N.B. mut [zijn aandeel aanpassen]; (2) blootleggen dat rector Biedermanns voornaamste doel, ondanks zijn titel, helemaal niet gericht was op de lof van de muziek en haar verwante kunsten, en dat de tweeënhalf bladen Flosculi in laudem Musices slechts een gescheurde bedekking vormen waardoor zijn onvriendelijke houding tegenover de onschuldige muziekkunst duidelijk te zien is; (3) tegelijkertijd moet de onbekende auteur van de bespiegelingen, waarvan beweerd wordt dat ze "eerlijk" zijn, uitgedaagd worden om zichzelf te identificeren. "Een dergelijke actie van de kant van een kapelmeester zou de heer Bach inderdaad een ongewone eer bewijzen, onze heer Mattheson een onverwacht en welverdiend genoegen verschaffen, en bijdragen tot de verdere groei van de edele kunst der muziek. Dit goedbedoelde voorstel wordt gedaan, met het verzoek om het met de meest gehoorzame complimenten naar Leipzig over te brengen, door C. G. Schröter." Overeenkomstig mijn plicht kon ik niet anders doen dan kapelmeester Bach hiervan op de hoogte te brengen. Maar omdat hij zo snel daarna overleed, had ik niet de eer een antwoord van hem te ontvangen.

[noot: zie voor Schröter ook de brief van 13 juli 1716]. Schröter was net als Bach ook lid van de Mizlerclub

[noot: Mattheson schreef hierover: "Een onedele en walgelijke uitdrukking, een kapelmeester onwaardig; een armzalige toespeling [woordspeling] op het woord: Rector."]

Publicatieaankondiging door Carl Philipp Emanuel Bach in de Leipziger Zeitungen, 1 juni 1751

Hierbij wordt bekend gemaakt dat exemplaren van 'Die Kunst der Fuge' in 24 voorbeelden, gecomponeerd door Joh. Seb. Bach, voormalig kapelmeester en muziekdirecteur te Leipzig, in de meest talrijke en uitstekende boekhandels in Duitsland te verkrijgen zijn. Aangezien het werk ongeveer 70 platen omvat en veel geld heeft gekost, zal een intekenprijs van 5 thaler voor de bundel, die in de exemplaren uitvoeriger wordt beschreven, worden geaccepteerd in de beste boekhandels, evenals bij de weduwe [Anna Magdalena] Bach in Leipzig, bij de heer Music-Director [Wilhelm Friedemann] Bach in Halle, bij de Koninklijke Kamermusicus [Carl Philipp Emanuel] Bach in Berlijn, en bij de organist [Johann Christophl Altnicol] in Naumburg. Deze abonnementsperiode loopt tot de komende Michaelsmarkt van Leipzig, op welk moment het werk tegen betaling van het abonnementsbonnetje zonder verdere kosten zal worden geleverd.

Als ik ermee heb ingestemd de geachte erfgenamen van wijlen kapelmeester Bach een voorwoord te geven bij dit werk, dan is dat met des te meer genoegen omdat ik op die manier de gelegenheid krijg om in het openbaar mijn respect voor de as van deze beroemde man opnieuw tot uitdrukking te brengen. En dit doe ik bovendien met het grootste gemak, omdat ik mij de moeite kan besparen om mijn toevlucht te nemen tot de conventionele versieringen van de retoriek. De naam van de componist is voldoende aanbeveling voor een werk van deze aard. Men zou een gebrek aan vertrouwen in het inzicht van muzikale kenners hebben, als men hun zou vertellen dat in dit werk de meest verborgen schoonheden schuilen die voor de muziekkunst mogelijk zijn. Een uitstekend musicus te zijn en de deugden van de late Bach niet te waarderen is een contradictie. In de gedachten van allen die het geluk hadden hem te horen, zweeft nog steeds de herinnering aan zijn verbazingwekkende vaardigheid in inventie en improvisatie; en zijn prestaties, even uitstekend in alle toonsoorten, in de moeilijkste passages en figuren, werden altijd benijd door de grootste meesters van het klavier. Maar als men zijn werken bekijkt, zou men ook de conclusie kunnen trekken, alles in aanmerking nemende wat er ooit in de muziek van heden en verleden is voorgevallen, dat niemand hem heeft overtroffen in grondige kennis van de theorie en praktijk van de harmonie, of, mag ik zeggen, in de diepe en bedachtzame uitvoering van ongewone, ingenieuze ideeën, ver verwijderd van de gewone gang van zaken, en toch spontaan en natuurlijk; ik zeg natuurlijk, in de zin van die ideeën die door hun diepzinnigheid, hun samenhang en hun organisatie de bijval van iedere smaak moeten kunnen wegdragen, uit welk land dan ook. Een melodie die alleen overeenstemt met de smaak van een bepaalde tijd en plaats, heeft alleen waarde zolang die smaak overheerst. Laat het maar aan de fantasie over om meer plezier te beleven aan een andere vorm van expressie, en die smaak valt weg. Natuurlijke en overtuigende gedachten die hun waarde behouden in alle tijden en plaatsen. Dergelijke gedachten zijn te vinden in alle stukken die ooit uit de pen van wijlen de heer Bach zijn gevloeid. Het huidige werk getuigt opnieuw van dit feit. Niets is betreurenswaardiger dan dat hij door zijn oogziekte, en zijn dood kort daarna, verhinderd werd het werk zelf te voltooien en te publiceren. Zijn ziekte verraste hem midden in de uitwerking van de laatste fuga, waarin hij, met de introductie van het derde thema, zichzelf bij naam noemt. Maar wij zijn trots te mogen denken dat de hier toegevoegde vierstemmige koraalfantasie, die de overledene in zijn blindheid ex tempore aan een van zijn vrienden [schoonzoon Altnickol] dicteerde, dit gemis zal goedmaken en de vrienden van zijn Muze zal compenseren. Dat alle verschillende soorten fuga's en contrapunten in dit werk gebaseerd zijn op hetzelfde hoofdthema in D mineur, of D la Re met de kleine terts, en dat alle stemmen daarin ononderbroken zingen, waarbij elke stem even grondig wordt uitgewerkt als de andere - deze dingen zijn onmiddellijk duidelijk voor iedere kenner van de kunst. Een bijzondere verdienste van dit werk is het feit dat alles wat het bevat in partituur is gezet. Maar de voordelen van een goede partituur zijn al lange tijd onbetwistbaar. Voor mij heeft dit werk echter de gelegenheid geboden om de aard van de fuga nader te onderzoeken en de regels die intussen voor de constructie ervan zijn opgesteld, daarmee te vergelijken. Mijn wens om zoveel als in mij ligt aan de verbreiding van de muziek te wijden, heeft mij tot het besluit gebracht mijn beschouwingen over dit onderwerp zo spoedig mogelijk aan de wereld ter overweging voor te leggen. Aangezien de regels van de fuga over het algemeen samen met de andere beginselen van de muzikale compositie zijn behandeld, kunnen vele muziekliefhebbers die de grote en lange werken over compositie niet bij de hand hebben, hier hun voldoening uit putten. Maar dat de regels van de fuga niet zo algemeen bekend en zo algemeen kunnen zijn als bijvoorbeeld de regels voor het maken van een menuet, bewijst de ervaring. Vroeger was de vaardigheid in fuga zo onontbeerlijk voor een componist, dat niemand een muzikale betrekking kon bereiken, die een bepaald onderwerp niet in alle soorten contrapunt en in een regelmatige fuga had uitgewerkt. In die tijd zou niemand het lef hebben gehad om een plaats onder de virtuozen op te eisen met een stuk dat was samengesteld uit geleende stukjes, jongleerkunstjes en straatdeuntjes. Men was van mening dat in een fuga van vierentwintig maten meer diepgang en wetenschap konden overheersen dan in een concerto van vier meter lang; en dat er veel meer kunst voor nodig was om een ononderbroken lied op papier te zetten, zonder een heleboel haltes en beginpunten, dan een melodie die ophield voor allerlei capriolen om de smaak te prikkelen, zoals dat heet. Daarom werd de fuga gerekend tot de mooiste ornamenten van de kerk- en kamermuziek. Hoewel men nog steeds een voorbeeld kan ontdekken hier en daar in de eerste [kerkmuziek], uit de tweede [kamermuziek] is zij geheel verdwenen. De muzikale uitvoerende, de man die alleen werken mag spelen die niet van hem zijn, en die niet voor eigen rekening mag denken en schrijven, kent de fuga alleen van naam. De hedendaagse componist, die de fuga beschouwt als het kind van een oude aberratie, geeft de uitvoerende geen gelegenheid om zijn toehoorders de charmes van een fuga duidelijk te maken. Zo blijft het mannelijke element, dat in de muziek zou moeten overheersen, geheel afwezig; want men mag zonder meer aannemen, dat de componist, die zich in het bijzonder met fuga's en contrapunten vertrouwd heeft gemaakt - hoe barbaars dit laatste woord ook moge klinken in de tere oren van onze tijd - iets van hun smaak zal laten doorklinken in al zijn andere werken, hoe galant zij ook bedoeld zijn, en zich zal afzetten tegen de zich verbreidende onzin van het vrouwelijk lied. Het is te hopen dat dit werk een bron van inspiratie zal zijn en de levende voorbeelden van zovele rechtschapen mensen, die men nu en dan aan het hoofd of in de gelederen van een muziekorgaan ziet, zal helpen om, tegenover de hoppige melodisering van zovele hedendaagse componisten, de waardigheid van de harmonie in zekere mate te herstellen.
Tijdens de Leipziger Paaskermis, 1752*
MARPURG

Er zijn twee soorten echte fuga's, die zich onderscheiden naar de behandeling van het fuga-thema: (A) Een strikte fuga, fuga obligata, is een fuga waarin geen ander materiaal dan het thema wordt behandeld, d.w.z, waarin het thema na de uiteenzetting (zo niet geheel, dan toch ten dele) als het ware in de ene toegang na de andere verschijnt, en waarin bijgevolg alle contrapunten en tussenspelen zijn afgeleid van het hoofd-thema of van het contrapunt dat het eerst verschijnt tegen het antwoord, door middel van deling, vermeerdering, vermindering, tegengestelde beweging enz.; dit alles echter samengebonden door imitatie en een samenhangende en solide harmonie. Wanneer zo'n strenge fuga lang is uitgewerkt, en er allerlei andere kunstgrepen (mogelijk gemaakt door de vele soorten imitatie, dubbel contrapunt, canon, en verandering van toonsoort) in zijn aangebracht, wordt zo'n stuk met de Italiaanse naam Ricercare of Ricercata aangeduid - een kunstfuga, een meesterfuga. Dat is de aard van de meeste fuga's van wijlen kapelmeester Bach. (B) Een vrije fuga, fuga libera, solutes, sciolta, is een fuga waarin het hoofdthema niet voortdurend wordt behandeld, d.w.z. waarin het niet steeds na de ander verschijnt, hoewel vaak genoeg, en waarin, wanneer het hoofdthema wordt verlaten, een kort, goed gekozen tussenspel wordt uitgewerkt door imitatie en transpositie - dat gelijkenis vertoont met het hoofdthema of met het contrapunt dat voor het eerst verschijnt tegen het antwoord, en daarmee verwant is, hoewel het er niet altijd van is afgeleid. Dat is de aard van de meeste fuga's van Händel.

Wijlen mijn vader vertelde mij dat hij in zijn jeugd grote mannen had gehoord die de duim niet gebruikten, behalve wanneer het nodig was voor een grote spreiding. Aangezien hij leefde in een tijd waarin er geleidelijk een heel opmerkelijke verandering in muzikale smaak plaatsvond, was het nodig een veel omvattender systeem van vingerzetting uit te denken, en vooral om de duim (die afgezien van ander gebruik, geheel onmisbaar is, vooral in de moeilijke toonsoorten) te gebruiken op de manier zoals de natuur het, als het ware, gebruikt wil zien worden. Zo werd de duim plotseling uit zijn vroegere status verheven tot de positie van de voornaamste vinger. Daar deze nieuwe vingerzetting van dien aard is, dat men er allerlei dingen op het juiste moment mee kan realiseren, gebruik ik ze . . . als basis.

a. De mens is inderdaad de Heer van de Toon, maar zijn lied is niet klaar zodra hij zijn mond opent om te zingen, zoals het lied van de vogels dat is. Hij moet eerst poëzie toevoegen aan zijn lied, of een lied van anderen leren. In de mate dat hij het eerste doet, vaak en met vaardigheid, wordt hij een componist genoemd. Wil hij groot en beroemd worden, dan moet hij, naast de kennis van de reeds besproken regels, alle verstandelijke vermogens in aanzienlijke mate bezitten; hij moet in staat zijn tot diep nadenken en tot ingewikkelde combinaties. Om hiervan overtuigd te zijn, volstaat het te kijken naar het in kopergravure uitgegeven koraal van Bach, die nu in het koor der engelen is opgenomen: 'Vom Himmel hoch da komm ich her'. Ik kan mij er niet van overtuigen dat de moeilijkste demonstratie in de geometrie een veel diepere en uitgebreidere overdenking vereist dan deze arbeid moet hebben gevergd.
b. Niet vele jaren geleden werd uit Frankrijk gemeld dat een man een standbeeld had gemaakt dat verschillende stukken op de traverso kon spelen, de fluit aan zijn lippen zette en weer naar beneden haalde, met zijn ogen rolde, enz. Maar nog niemand heeft een beeld uitgevonden dat denkt, of wil, of componeert, of zelfs maar iets dergelijks doet. Wie overtuigd wil worden, moet maar eens goed kijken naar het laatste fugatische werk van de hierboven geprezen Bach, dat in kopergravure is verschenen, maar door zijn blindheid onvoltooid is gebleven, en zien welke kunst daarin vervat ligt; of wat hem nog wonderlijker moet voorkomen, het koraal dat hij in zijn blindheid aan de pen van een ander dicteerde: 'Wenn wir in hechsten Nothen seyn'. Ik ben er zeker van, dat hij weldra zijn ziel nodig zal hebben, als hij al de schoonheden, die daarin vervat zijn, wil waarnemen, laat staan voor zichzelf spelen of zich een oordeel over de auteur vormen. Alles wat de voorvechters van het materialisme naar voren brengen, moet met het oog op dit ene voorbeeld ter aarde vallen.

Een aanbieding aan uitgevers voor de platen, door Carl Philipp Emanuel Bach (14 september 1756), Berlijn. Uitgevers van praktische* muzikale kunstwerken worden hierbij op de hoogte gesteld van mijn besluit om de schoon en nauwkeurig gegraveerde koperen platen van het fugatische werk (enige jaren geleden aangekondigd) van wijlen mijn vader, kapelmeester Joh. Seb. Bach, direct, voor een redelijke prijs, te verkopen. Het aantal daarvan bedraagt een zestigtal, en ze wegen ongeveer honderd pond. Over de intrinsieke waarde van dit werk behoeft niet veel te worden gezegd, daar het respect van kenners van dit soort werk voor wijlen mijn vader, vooral met betrekking tot de fuga, van welke aard en vorm dan ook, nog steeds niet is uitgestorven. Maar het is mij toegestaan dit op te merken: dat het het meest volmaakte praktische fugatische werk is, en dat iedere leerling van de kunst, met behulp van een goed theoretisch leerboek, zoals dat van Marpurg, er noodzakelijkerwijs uit moet leren een goede fuga te maken, en dus voor zijn onderricht geen mondelinge leraar nodig heeft, die vaak geld genoeg rekent voor het overdragen van het geheim van de fuga. Dit werk is tot nu toe verkocht voor 4 reichsthaler per exemplaar. Er zijn echter slechts ongeveer 30 exemplaren van verkocht, omdat het nog niet overal bekend is; en omdat mijn verplichtingen in dienst van Zijne Majesteit mij niet toestaan veel of langdurig te corresponderen, en het dus niet overal bekend te maken zoals het zou moeten, is dat de reden dat ik heb besloten mij ervan te ontdoen. Geinteresseerde heren kunnen zich schriftelijk tot mij wenden, hier in Berlijn, en kunnen er zeker van zijn dat ik de platen zal overdragen, zonder vertraging of complicaties te veroorzaken, op het eerste aanvaardbare aanbod dat iemand mij doet, zodat via zijn bredere kring van kennissen het werk overal bekend kan worden, ten voordele van het publiek.

[*noot: muziek die dient om uitgevoerd te worden, i.t.t. gegraveerde muzieknotatie t.b.v. theoretische kennisoverdracht]

a. Over afwisseling
Bedenk eens hoe vaak het hoofdthema in een fuga moet worden gehoord. Als het bovendien voortdurend in dezelfde toonsoort moet klinken, in een hoger of lager octaaf, met niets anders ertussen, altijd op dezelfde manier, is het dan mogelijk om je weerzin te bedwingen? Zo dacht de grootste fuga-maker van onze tijd, de oude Bach, er waarlijk niet over. Hoeveel vernuftige omzettingen van het hoofdthema, hoeveel prachtig uitgewerkte toonsoorten zijn er niet gemaakt? Hoeveel vernuftige omzettingen van het hoofdmotief, hoeveel prachtig geassorteerde nevenideeën vindt men er niet in! Zelf heb ik hem eens, toen ik tijdens mijn verblijf in Leipzig met hem bepaalde zaken betreffende de fuga besprak, de werken van een oude en hardwerkende contrapuntist droog en houterig horen verklaren, en sommige fuga's van een modernere en niet minder grote contrapuntist - dat wil zeggen in de vorm waarin ze voor klavier zijn gearrangeerd - pedant; ten eerste omdat de componist voortdurend bij zijn hoofdthema bleef, zonder enige verandering; en ten tweede omdat hij, althans in de fuga's waarover het hier gaat, niet genoeg vuur had getoond om het thema door tussenspelen nieuw leven in te blazen. Het komt mij voor dat de voorbeelden en oordelen van zo'n groot man als de oude Bach, die (bij wijze van spreken) allerlei papieren spitsvondigheden uit zijn mouw schudde, waarvan er één menigeen dagenlang zou doen zweten, en hoogstwaarschijnlijk 'tevergeefs', naast de oordelen van de oude Bach, zeg ik, aanzienlijk bijdragen tot de bevestiging van een principe van muzikale praktijk dat reeds door het gevoel wordt bevestigd.
b. Over declamatie
Strikte en nauwkeurige naleving van de regels van nobele declamatie in een meerstemmige fuga, alsof het een cavatina zou zijn, zou bijna onrechtvaardig zijn. Het zou inderdaad een duidelijk onrecht zijn, indien men dit zonder uitzondering voor de gehele fuga zou eisen. Maar wie heeft dat laatste eigenlijk ooit geëist? Nooit, zelfs niet hij [Kirnberger] in zijn gehele kritiek. Ik hoop echter dat Legatiesecretaris Mattheson het gaarne met mij eens zal zijn dat een juiste en exacte declamatie, in acht genomen in een fugatisch thema of themas, als er meerdere zijn, de fuga in zijn geheel oneindig veel meer doorzichtigheid en duidelijkheid geeft dan het tegendeel. Met groot genoegen herinner ik mij een zekere fuga van wijlen dhr. J. S. Bach op de woorden: 'Nimm, was dein ist, und gehe hin' [BWV 144/11 ] (De tekst was niet dramatisch, men zou zich daarbij een koor van vermaners kunnen voorstellen).Deze fuga riep een hoogst ongewone oplettendheid en bijzonder genot op, zelfs bij de meeste muzikaal onervaren toehoorders, wat zeker niet kwam door de contrapuntische kunstgrepen, maar door de voortreffelijke declamatie die NB. de componist toepaste op het onderwerp en, bij wijze van een klein speciaal spel, op de frase 'gehe hin'. De waarheidsgetrouwheid, het natuurlijke karakter en de precies passende juistheid van de declamatie werden onmiddellijk door ieders oren opgepikt. Ik zou kunnen verwijzen naar verschillende soortgelijke fuga's van anderen, maar in het bijzonder van de eerder genoemde grote meester. Ik geef echter toe dat het vaak moeilijk is en ook niet altijd en voortdurend mogelijk is om in de thema's van een fuga goed op de declamatie te letten, vooral als het thema voor bepaalde contrapuntische kunstgrepen moet worden gebruikt. Tegelijkertijd zou menige harmonische kunstmatigheid door een juiste declamatie kunnen worden opgehelderd.

Ik heb, van de hand van mijn wijlen mijn vader en door hem gecomponeerd, 60 koraaluitwerkingen*, waarvan er geen enkele behoort tot die welke door Birnstiel zijn gedrukt. Deze 60 koralen zijn eigenlijk geschreven voor orgel, manualiter en pedaliter, hoewel ze heel goed op klavecimbel kunnen worden uitgevoerd. Ze zijn allemaal genoteerd op twee notenbalken. De meeste zijn kort gehouden, waarbij de cantus firmus direct door een van de partijen wordt gevoerd. Tussen de frasen kunnen kleine rusten de cantus firmus voorkomen, terwijl de andere delen doorgaan. Vele zijn uitgebreider uitgewerkt, in die zin dat sommige nauwelijks op twee pagina's kunnen worden ondergebracht. Voor alle is alleen orgel nodig, zonder toevoeging van een ander instrument of een andere stem. Zij zijn nog niet bekend; daar ik mij er echter van bewust ben, dat zij (waar zij ook gewild zullen worden) in goede handen zullen vallen, in vriendschap naar wijlen mijn lieve vader toe, laat ik ze los en stel ze in nette kopie ter beschikking. Het zijn alle meesterwerken, met nog meer werk en kunst dan uit de geleverde monsters blijkt. Voor de communicatie en kopie, in goede vriendschap, vraag ik niet meer dan 40 thaler in goed goud, of 8 louis d'or. Bezit mijn goede vriend de Kunst der Fuga van wijlen mijn vader?

[*noot: het lijkt hier te gaan om het Orgel-Büchlein, dat echter uiteindelijk slechts 46 stukken bevatte].

De heer Birnstiel in Berlijn heeft onlangs met evenveel schaamteloosheid als onwetendheid op muziekgebied het Tweede Deel van de Vierdstemmige koralen van Johann Sebastian Bach uitgegeven, waarvan ik de ware samensteller ben, zonder mij daarvan ook maar in de geringste mate op de hoogte te stellen. Ik heb ze een beetje bekeken en vond er een grote massa fouten van allerlei soort in. Verbittering en afkeer weerhielden mij ervan alles door te nemen, omdat ik uiteindelijk fouten vond die zelfs een beginneling in compositie niet gemakkelijk zou maken. Ik ben in staat een ieder die mij daarom verzoekt op de fouten te wijzen en hem bij wijze van contrast mijn origineel te laten zien. Aangezien door deze uitgave de eer van de grote overledene en mijn eigen eer als samensteller zeer ernstig zijn aangetast, verklaar ik hierbij openlijk onschuldig te zijn en waarschuw ik het publiek ten zeerste zich niet te laten verleiden tot de aankoop van dit Tweede Deel. In het bijzonder smeek ik alle vrienden van wijlen mijn vader, elke belemmering op te werpen voor de reclame voor deze werken, die tot zijn schande na zijn dood zijn verminkt; te meer daar deze verzameling nu onvergelijkelijk meer kwaad kan doen, terwijl zij van ongewoon nut had kunnen zijn voor studenten in de componeerkunst, als een praktisch leerboek van de voortreffelijkste voorbeelden. Maar hoe rijk zijn wij tegenwoordig aan leerboeken waarin juiste beginselen en voorbeelden ontbreken!

Een meester in de muziek kwam hier [in Leipzig] niet voorbij zonder kennis te maken met mijn vader en zich door hem te laten horen. De grootheid van mijn vader in compositie, orgel en klavierspel was veel te bekend voor een musicus van naam om de gelegenheid voorbij te laten gaan deze grote man van dichtbij te leren kennen, als dat al mogelijk was.

Hij (Frederik de Grote) sprak met mij onder andere over muziek, en over een groot organist, Bach genaamd, die een tijdlang in Berlijn is geweest. Deze artiest is begiftigd met een talent dat qua harmonische kennis en uitvoeringskracht superieur is aan wat ik ooit heb gehoord of me kan voorstellen, terwijl degenen die zijn vader hebben gekend, beweren dat deze op zijn beurt nog groter was. De koning is deze mening toegedaan, en om het mij te bewijzen zong hij hardop een chromatisch fuga-thema dat hij aan deze oude Bach had gegeven, die er ter plekke een fuga van had gemaakt in vier stemmen, vervolgens in vijf stemmen, en tenslotte in acht stemmen.

Wanneer ik u deze Psalmen toezend, hetgeen ik zal doen zodra ik ze op de markt ontvangen heb, zal ik het genoegen hebben u een onlangs uitgevoerde kopergravure van het portret van mijn overleden vader toe te zenden, duidelijk uitgevoerd en een eerlijke gelijkenis. Ik heb het portret van mijn vader, getekend in pastelkrijt, in mijn verzameling muziekschilderijen, waarin zich meer dan 150 beroepsmusici bevinden. Ik heb het over water uit Berlijn laten overbrengen, omdat dergelijke schilderijen met droge kleuren er niet goed tegen kunnen om over de grond te worden vervoerd; anders had ik het u heel graag toegestuurd om te worden gekopieerd.

Met Ernesti (rector van de St. Thomasschool) viel Bach volledig uit elkaar. De aanleiding was de volgende. Ernesti verwijderde de Algemeen Prefect [Gottfried Theodor] Krause omdat hij een van de jongere leerlingen te streng had gestraft, verbande hem van de School toen hij vluchtte (om de openbare afranseling waartoe Ernesti hem had veroordeeld te ontlopen) en koos een andere leerling [ook een Krause] in zijn plaats als Algemeen Prefect - een voorrecht dat eigenlijk aan de Cantor toebehoort, die de Algemeen Prefect moet vertegenwoordigen. Omdat de gekozen student niet van nut was bij de uitvoering van de kerkmuziek, maakte Bach een andere keuze. De situatie tussen hem en Ernesti ontwikkelde zich tot het punt van aanklacht en tegenaanklacht, en de twee mannen waren vanaf dat moment vijanden. Bach begon die studenten te haten die zich volledig aan de humaniora wijdden en de muziek als bijzaak behandelden, en Ernesti werd een vijand van de muziek. Wanneer hij een leerling zag oefenen op een instrument, riep hij uit: "Wat? Wil je ook een biervioolspeler worden?" Door de hoge achting die de burgemeester Stieglitz voor hem had, wist hij zich te ontheffen van de taken van de speciale inspectie van de school en deze toe te vertrouwen aan de Vierde Collega. Toen Bach dus aan de beurt was om de inspectie op zich te nemen, verwees hij naar het precedent van Ernesti en kwam noch aan tafel, noch om te bidden; en dit plichtsverzuim had de slechtste invloed op de zedelijke vorming van de leerlingen. Vanaf die tijd is er weinig harmonie geweest tussen de rector en de cantor, hoewel beide functies verschillende malen zijn uitgeoefend.

[noot: de schrijver heeft dit niet zelf meegemaakt of van J.S. Bach vernomen, want is zelf pas in 1756 geboren]. Deze bron wordt echter wel vaak gebruikt in Bachbiografieën e.d., vandaar dat we hem wel op de website plaatsen.

a. 10 mei 1777 . . . Ik heb alle beschikbare koralen van J. Seb. Bach, die ooit door de heer Birnstiel in twee delen zijn uitgegeven, maar vol fouten, en ik heb er nog 200 bij, dus in totaal meer dan 400, die mijn Doorluchtige Prinses [Amalia] van kapelmeester Bach in Hamburg heeft gekregen en waarvoor zij hem heeft betaald. De heer [C.Ph.E] Bach in Hamburg heeft niet meer het recht deze koralen uit te geven, maar alleen ik heb dat recht, en daarom is er van alle kanten op mij aangedrongen om ze te laten drukken. Maar ik heb geen zin om dat op mijn kosten te doen. Als u ze zelf wilt overnemen, kom ik graag tot een regeling met u, want het zou een groot verlies zijn als de koralen niet voor het nageslacht bewaard zouden blijven. . . .
b. 7 juni 1777 . . . Wat betreft de Bach-koralen, waarvan er nu meer dan 400 zijn, die door de heer Bach van Hamburg werden verzameld en grotendeels door hem werden uitgeschreven, en die ik nu bezit, ligt het mij zeer na aan het hart dat de koralen voor het muzikale nageslacht bewaard moeten blijven. Ik heb geenszins het idee om via een boekhandelaar of uitgever winst te maken in de wereld, en daarom heb ik er niet aan gedacht om ze te verkopen. Maar uit liefde voor de kennis en voor hun grote waarde voor jonge studenten, geef ik ze u allemaal voor niets, als ze maar het daglicht mogen zien in een mooie gedrukte vorm. Alle winsten die hieruit voortvloeien zijn voor u en niet voor mij; in ruil vraag ik slechts een paar exemplaren als geschenk, alsmede een paar voor de heer Bach, die ze van mij vroeg als de koralen door mijn toedoen in druk zouden verschijnen - hoewel ik hem er 12 Frieder. d'or contant voor stuurde, die ik als geschenk van mijn Allergenadigste Prinses ontving. . . .
c. 19 juni 1777. . . Maar eerst moet ik u vertellen hoe het Eerste en Tweede Deel door Birnstiel werden uitgegeven. In de tijd dat Marpurg in de meest ellendige en erbarmelijke omstandigheden verkeerde, sloot hij een overeenkomst met Birnstiel om hem de Bach-koralen te geven, waarbij hij voor de levering en correctie van één koraal 12 gr. eiste, wat 4 rthl. voor het hele deel betekent. Voordat dit deel klaar was, werd hij door mijn toedoen benoemd in het nieuwe Lotterie Bureau, zodat Birnstiel genoodzaakt was de Hamburgse Bach, die toen nog hier was, te vragen hem de rest van het Eerste Deel te sturen. Hij stemde toe, maar eiste voor elk koraal 1 rthl. 8 gr., in plaats van 12 gr., zodat een deel 12 rthl. bedroeg. Birnstiel voltooide het eerste deel in angst en stress, en had geen zin om met het Tweede Deel verder te gaan tegen deze hoge prijs. Op dit punt bracht hij mij uw MS., dat hij beweerde te hebben gekocht voor 30 rthl., en vroeg mij om de correcties op mij te nemen. De heer Bach was nog steeds hier, en ik weigerde (1) om geen problemen met de heer Bach te krijgen, en (2) omdat ik niet moedig genoeg was om de correcties over te nemen, daar het manuscript zeer gebrekkig was. De heer Bach ging naar Hamburg, en daar haalde de heer Birnstiel wijlen Agricola over, die de correcties van het Tweede Deel voor zijn rekening nam, maar verschillende fouten over het hoofd zag; en zo had de heer Bach de gelegenheid om zich op Birnstiel te wreken voor de winst die hij had gemist, door een bericht in de Hamburger Zeitung te plaatsen over het Tweede Deel, waarin hij beschuldigde dat het vol fouten stond en zelfs verklaarde dat sommige koralen niet van zijn overleden vader waren. Dit was zo schadelijk voor Birnstiel dat zijn hele Tweede Deel tot een hoop oud papier werd. Om nu tot mijzelf te komen: Ik heb altijd de wens gehad om alle koralen van wijlen Bach te hebben die bijeengebracht konden worden. Daarom heb ik mijn Gracieuze Prinses verzocht de rest voor mij te kopen van de heer Bach, en dat heeft zij gedaan. De heer Bach eiste 12 louis d'or, ontving ze, en stuurde mij wat ik u ter inzage heb gegeven, samen met de brief die hij mij stuurde, met daarin zijn aantekening over de uitgave. Ik beloofde hem dat ik het zou laten uitgeven onder mijn toezicht en met mijn correctie, met de beide delen die door Birnstiel waren uitgebracht, als een compleet koraalboek. En u zult uit zijn brief kunnen opmaken dat dit met zijn toestemming zou zijn gebeurd. Maar andere zaken hebben mij er tot nu toe van weerhouden dit te overwegen. Maar nu, omdat het voor mij veel zou betekenen ze in druk te zien, tot algemeen voordeel van alle jonge studenten vanwege hun uitmuntende schrijfwijze, en omdat bepaald is dat ik in deze wereld geen winst zal hebben voor mijn zorgen en inspanningen, zal ik ze aan u geven, zoals u ze ontvangt, zonder de geringste betaling, alleen om ze in druk te zien ter eeuwige gedachtenis van J. Seb. Bach. Met dien verstande, dat alle door Birnstiel uitgegeven exemplaren moeten worden opgenomen, hetgeen het aantal op meer dan 400 zal brengen. Als U mij uit eigen vrije wil een blijk van Uw waardering wilt sturen, zal ik dat met veel dank aanvaarden; maar zo niet, dan zal het gedrukt zien van deze werken mij tegenover U dezelfde verplichting opleggen als wanneer U mij er een bedrag voor betaald zou hebben. . . . Als de koralen door u worden uitgegeven, zal ik de correcties op mij nemen, want ik vertrouw er niet op dat iemand in Leipzig de zaak begrijpt, zelfs de heer [Johann Adam] Hiller niet - zoals ik concludeer uit zijn gepubliceerde dingen. . . . d. 27 maart 1781 ... De prachtige verzameling van J. Seb. Bach's Vierdelige koralen die u voor u had liggen, heb ik hier nog onaangeroerd liggen; het is een schande dat ze niet voor het nageslacht worden uitgegeven. Ik wil ze u aanbieden voor de kunst en de eeuwige nagedachtenis van Bach, als u ze laat drukken en mij één exemplaar op goed papier geeft... . . e. 14 juni 1783 . . . Telkens weer hebt u mij op het verkeerde been gezet met de belofte dat Bachs koralen, onder de voorwaarde waarop ik ze u aanbood, in druk zouden verschijnen; maar ik zie dat dit slechts een loze belofte blijft, en daarom verwacht ik nu mijn Joh. Seb. Bach-choralen onverwijld terug te krijgen; daarom zal ik, als ik ze niet binnen veertien dagen ontvang, het uitblijven van een antwoord van uw kant beschouwen als een bericht dat ik de Bach-choralen formeel bij u zal moeten opeisen.

Met hulp van Carl Philipp Emanuel Bach werden de koralen in 1784 uitgegeven. Kirnberger was toen overleden.

Perpetuele Canon, 'Discordant Concord'. DOor J.S. Bach.

[noot: deze canon bestaat ook in een album voor zijn leerling Johann Conrad Arnold. Deze is in een handschrift - als kopie dus - van Joh. Gottfr. Müthel].

De heer J.P. Kirnberger te Berlijn, die in het bezit is van de prachtige verzameling vierstemmige koralen van J.S. Bach, en die wenst dat deze voor het nageslacht in druk bewaard blijven, daar zij unieke modellen zijn van zuivere vierstemmigheid en een onuitputtelijke bron voor jonge componisten, wil ze mij, ondergetekende, afstaan, onder voorwaarde dat ik ze in druk zal weergeven. Ik neem mij gaarne voor aan deze voorwaarde te voldoen, indien Seb. Bach, deze vader van de kunst, in Duitsland genoeg liefhebber zou vinden, dat de noodzakelijke kosten door abonnement of vooruitbestelling voldoende zullen worden gedekt. Ze zullen worden gepubliceerd in een handig formaat op stevig schrijfpapier, in vier delen. De abonnementsprijs voor elk deel zal 1 thaler bedragen en, bij de aflevering van elk deel, zal de vooruitbetaling voor het volgende deel worden geïnd. Abonnementsbestellingen kunnen tot Pasen 1782 in alle gerenommeerde boekhandels van Duitsland worden geplaatst. Verstrijkt deze tijd vruchteloos, dan zal het geheele project afgeblazen worden. Wie vijf of meer exemplaren vooruit bestelt, krijgt voor zijn inspanning tien procent korting.

Johann Sebastian Bach schrijft altijd, in al zijn werken, een door en door zuivere stijl, en elk stuk van hem heeft een volkomen eenduidig karakter. Ritme, melodie, harmonie, kortom alles wat een compositie werkelijk mooi maakt, heeft hij, getuige zijn praktische werken, volledig in de hand. Zijn methode is de beste, want hij gaat gestaag, stap voor stap, van de gemakkelijkste naar de moeilijkste, met als resultaat dat zelfs de stap naar de fuga slechts de moeilijkheid heeft van het overgaan van de ene stap naar de volgende. Op grond hiervan beschouw ik de methode van Johann Sebastian Bach als de beste en enige. Het is te betreuren dat deze grote man nooit iets theoretisch over muziek heeft geschreven, en dat zijn leer alleen via zijn leerlingen het nageslacht heeft bereikt. Ik heb getracht de methode van wijlen Joh. Seb. Bach tot principes te herleiden, en zijn leer naar beste vermogen aan de wereld voor te leggen, in mijn "Kunst der reinen Satzes in der Musik".

Ik ben gecharmeerd door de herinnering aan de beroemde Emanuel Bach, onze wederzijdse vriendschap, en de bijna dagelijkse gesprekken in Leipzig, waar ik af en toe een solo of concert speelde in het Collegium Musicum dat door zijn vader was opgericht. Van de drie Bach zonen in mijn gesprekken, was de oudste, die onlangs in Dresden, was de elegante, en een beetje geaffecteerd. De tweede (de uwe in Hamburg), natuurlijk, diepzinnig, nadenkend en grappig in gezelschap, heette Carl en werd door zijn broers de zwarte Bach genoemd; en de derde, de speler van blaasinstrumenten (die kort geleden in Londen is overleden), speelde vaak duetten met mij op de traverso. U zult mij verplichten de eerste gelegenheid te baat te nemen om deze illustere virtuoos te aanschouwen en mijn voorname achting over te brengen, die ik voor altijd voor deze waardige vriend zal bewaren: het in herinnering brengen van onze kennismaking geeft een aangename herinnering aan onze gesprekken in Leipzig gedurende bijna vier jaar.

Hamburg. Tijdens de vier concerten die dit jaar werden gegeven ten bate van het plaatselijke Medicijnen Instituut voor de Armen, werden met groot succes, naast andere werken, een herdenking en kroningsmuziek van Händel, Armida van Salieri, Alceste van Gluck, een Magnificat en Sanctus van C.P.E. Bach, en een Credo van Johann Sebastian Bach uitgevoerd. Bij deze gelegenheid had men de gelegenheid om de verschillende manieren in de werken van deze beroemde componisten waar te nemen, en vooral het vijfstemmige Credo van de onsterfelijke Sebastian Bach te bewonderen, een van de meest voortreffelijke muziekwerken ooit gehoord, waarin echter de vocale partijen in voldoende aantallen moeten worden gepresenteerd, wil het zijn volle effect tonen. Onze goede zangers bewezen opnieuw, vooral in het Credo, hun bekende vaardigheid in het veilig uitvoeren van de moeilijkste passages, en in alle vier de concerten boden enkele van de vrouwelijke liefhebbers het grote publiek, door hun uitstekende. stemmen en smaakvolle vertolking, het grootste genoegen.

Over de volgende passage in Dr. Burney's verslag van het leven van Händel, moet ik mijn gedachten aan u mededelen:

Ik geloof ook dat Händel in zijn volledige, meesterlijke en voortreffelijke orgel-fuga's, over de meest natuurlijke en aangename thema's, Frescobaldi heeft overtroffen, en zelfs Sebastian Bach en anderen van zijn landgenoten, die het meest bekend staan om hun bekwaamheid in deze moeilijke en ingewikkelde compositiesoort.

Vergelijkingen van grote mannen kunnen ongewoon leerzaam zijn wanneer zij worden ondernomen door een man die zelf groot genoeg is om hun deugden te doorgronden, af te beelden en te beoordelen. Zelfs met afzonderlijke meesterwerken van beroemde kunstenaars is het een moeilijke onderneming om hun relatieve waarden precies te vergelijken en juist te bepalen; maar hoezeer wordt deze moeilijkheid vergroot wanneer men het gehele talent van twee uitmuntende kunstenaars beide in de weegschaal legt? Hoe diep is de kennis, hoe fijn het artistieke gevoel op het gebied waarop de twee mannen groot waren, die deze taak vereist! De artifice non nisi artifex judicare potent (niemand dan de kunstenaar kan oordelen over de kunstenaar). Grote genieën erkennen dus niemand anders dan hun gelijken als bekwame rechters over hun verdiensten, vooral wanneer de verdiensten van twee mannen naast elkaar moeten worden gelegd. Maar zelfs de kennis van de kunst in haar geheel, een fijne oprechte smaak, en een fijn gevoel voor elke schoonheid, hoe verborgen ook - zelfs deze zijn niet voldoende. Zonder de striktste onpartijdigheid, zonder het eerlijk afstand doen van alle voorliefde, zonder het vaste voornemen om rechtvaardig te zijn voor elke verdienste, loopt de keurder het risico om zich geheel te vergissen. En hij blijft aan dit risico blootgesteld zolang hij niet alle bewijzen van de zaak waarover hij moet oordelen voor zich heeft en onderzoekt; dat wil zeggen, als hij zijn eenzijdig oordeel uitspreekt zonder alle voortreffelijke werken te kennen van de meesters die hij moet beoordelen. Bovendien moet hij niet alleen de werken van de ene soort vergelijken, maar ook de producties van dezelfde perioden in het leven van de twee kunstenaars, niet het jeugdige werk van de een met het product van de rijpe maturiteit van de ander, of de haastig en terloops in elkaar gezette compositie van de een met het beproefde en verbeterde werk van de ander. De erkende meesterwerken van beiden, waaraan de laatste hand is gelegd - die moeten met elkaar worden vergeleken.

Kennis van kunst, en in het bijzonder van smaak, mogen we Dr. Burney toegeven; maar is hij ook onpartijdig? Kende hij alle werken van de twee beroemde mannen die hij wilde vergelijken? Op bladzijden 400 en 401 is niets anders te zien dan partijdigheid, en van enige grondige kennis van de belangrijkste werken van J. S. Bach voor orgel vinden we in Dr. Burney's geschriften geen spoor. Bovendien schijnt hij, te oordelen naar zijn beschrijvingen van zijn reizen, weinig informatie te hebben vergaard over J.S.B.'s grote en verbazingwekkende manier van orgelspelen, hoewel er ten tijde van zijn reizen nog vele leerlingen leefden die hun leraar niet onwaardig waren, onder wie Bachs oudste zoon, Wilhelm Friedemann. Als Dr. Burney enig idee had gehad van de grootheid van J.S.B. als meester op het orgel, zou hij dergelijke mannen waar hij maar kon hebben opgezocht, want zij zouden hem meer gedetailleerde informatie hebben kunnen geven over deze eerste van alle organisten; en hij zou met hen uitvoerig hebben gesproken over een fenomeen dat een tijdperk in de muziek markeert. Maar nee, voor hem was Händel de grootste organist, en waarom zou hij zich druk maken over de mindere? Vandaar zijn onrechtvaardige en verdraaide vergelijkingen. Om hun onwaarheid aan te tonen, moet ook ik vergelijkingen maken; maar ik maak mezelf wijs dat ik dat onpartijdiger zal doen, na langer en diepgaander onderzoek, en (zoals ik van meet af aan duidelijk wil maken) ervan uitgaande dat ik Händel als een groot man beschouw - hoewel niet altijd als instrumentaal componist, toch als operacomponist en nog meer als kerkcomponist - en als iemand die theoretische kennis en de wetenschap van de harmonie combineerde met rijkdom aan ideeën, inventiviteit, expressie en gevoel.

Bach en Händel zijn in hetzelfde jaar geboren, namelijk in 1685, en zij componeerden dus ongeveer gelijktijdig. Als operacomponist was er naast Händel nog een groot man: Kaiser [Keiser], die, zij het terloops vermeld, in de schoonheid, nieuwheid, expressie en aangename kwaliteiten van zijn melodie, niet bang behoefde te zijn voor vergelijking met Händel.

Klavierstukken van Bach en Händel verschenen in dezelfde tijd in druk, in de jaren twintig van deze eeuw. Maar wat een verschil! In Händels Suites is er een aanzienlijke imitatie van de Franse manier van doen uit die tijd, en er is niet veel variatie; in de delen van Bachs Clavier-Übung is alles originaliteit en variatie. De melodie van de aria's met variaties in Händels Suites is vlak en voor onze tijd veel te eenvoudig. Bachs aria's met variaties zijn vandaag de dag nog steeds goed: ze zijn origineel, en zullen dus niet snel verouderd raken. Wat een rijkdom, vooral in Bach's gedrukte Aria met variaties voor klavecimbel met twee manualen [de Goldbergvariaties]! Wat een verscheidenheid! Wat een perfectie van de handen [technisch niveau] en van de expressie vereist deze kunst!

Het Eerste Deel van Händels Clavier Suites is, met uitzondering van de aria's, zeer goed. Het Tweede Deel wordt verondersteld galanter te zijn, maar het is voor een groot deel gewoontjes en armoedig.

Handels fuga's zijn goed, maar hij laat vaak een stem in de steek. Bachs klavier-fuga's kunnen voor evenveel instrumenten als stemmen worden opgezet; geen stem mist zijn aandeel, en elke stem wordt naar behoren uitgevoerd. Händels fuga's gaan nooit verder dan hooguit vier stemmen. Bach schreef vijfstemmige fuga's in zijn bundels getiteld Het Wohltemperierte Klavier en in alle 24 toonaarden. Er bestaat zelfs een fuga van hem over het Koninklijk Pruisisch thema die zesstemmig manualiter [zonder pedaal] is. Als het gaat om de kunst van de harmonie, of het genie van de meester die vele delen voor een groot werk creëerde, ze volledig uitwerkte, en ze samenvoegde tot een groot en mooi geheel dat verscheidenheid en de grootsheid van de eenvoud combineerde, en dit op zo'n manier dat zelfs de amateur, als hij maar enig begrip had van de taal van de fuga (en anderen kunnen geen oordeel hebben over fuga's), enthousiast was - dan betwijfel ik of Händels fuga's ooit de vergelijking met die van Bach zullen doorstaan.

En wat een deugden zijn er te vinden in Bach's andere klavierwerken! Wat een leven, wat een nieuwheid en wat een aangename melodie, zelfs nu, nu de melodie in alle opzichten zo verfijnd is geworden! Wat een vindingrijkheid, wat een verscheidenheid in de verschillende stijlen, het geleerde en het galante, het strenge en het vrije, of er nu harmonie of melodie overheerst - aan de ene kant extreem moeilijk voor de handen van meesters, en aan de andere kant gemakkelijk, zelfs voor de enigszins geoefende amateur. Hoeveel goede klavierspelers hebben zijn werken niet voortgebracht! Was hij niet de schepper van een geheel nieuwe behandeling van de klavierinstrumenten? Gaf hij ze niet vooral melodie, expressie, en de zingende stijl in uitvoering? Hij, de diepste geleerde van de contrapuntische kunsten (en zelfs kunstgrepen), wist hoe hij de kunst ondergeschikt kon maken aan de schoonheid. En wat een grote massa klavierstukken schreef hij!

Maar over de orgelwerken van de twee meesters, nu we het orgelspel van de een niet meer tegen dat van de ander kunnen afzetten. Van Bachs grote leerlingen zijn er maar weinig overgebleven, en of Händel ook grote organisten heeft opgeleid en gevormd, is niet bekend. Zij moeten dus worden beoordeeld naar hun werken.

Als we nu de orgelwerken van de twee mannen in dezelfde weegschaal wegen, is er een verschil zo groot als de hemel in het voordeel van J.S.B. Het bewijs van deze stelling kan zonder enige moeite overtuigend worden gemaakt, zelfs voor mensen die geen deskundigen zijn.

Men kan zonder vrees voor tegenspraak aannemen, dat het pedaal het belangrijkste deel van een orgel is, zonder hetwelk het weinig zou hebben van die majesteit, grootheid en kracht, die het alleen boven alle andere instrumenten toekomen. Iedereen die ook maar enigszins weet wat het woord "orgel" betekent, zal dat toegeven.

Wat zullen we dan zeggen, als Händel datgene wat een orgel tot een orgel maakt, en het zo hoog boven alle andere instrumenten verheft, bijna volledig verwaarloosde en zelden gebruikte? In het geheel niet omdat het hem aan het nodige genie ontbrak, maar omdat hij niet geoefend was op het pedaal, of omdat hij als Engelsman gedwongen was afstand te doen van de ervaring met het pedaal die hij als Duitser bezat. Dat dit precies is wat hem is overkomen, kan niet in twijfel worden getrokken door hen die weten dat er in Engeland weinig orgels zijn met pedalen en dat ze daar zelfs niet worden gemist. Maar de situatie is heel anders in Duitsland, waar men zelfs in het kleinste dorpsorgel geen pedaal zal vinden ontbreken. Een orgel zonder pedaal wordt een positief genoemd, en wordt niet veel waard geacht. Dienovereenkomstig zijn goede organisten altijd thuis geweest in Duitsland, en wie weet niet wat J.S.B.'s werken hebben bijgedragen aan de opleiding van vele grote organisten? Het zal niet onterecht zijn om uit het voorgaande te concluderen dat een Engelsman geen duidelijk idee kan hebben van de ware en essentiële kwaliteiten van een organist, en zich daarom niet moet opwerpen als een rechter over grote organisten. Hoe weinig Dr. Burney een uitzondering op deze regel vormt, zal blijken uit het volgende betrouwbare verslag dat mij over hem werd gegeven. Toen hij in Hamburg was, zo werd mij verteld, smeekte hij de kapelmeester Emanuel Bach (die natuurlijk de zoon is van J. Sebastian) om te spelen op het orgel van de St. Michael's kerk, die een mooi nieuw instrument heeft van Hildebrandt. Toen Bach hem vertelde dat hij het pedaal niet kon bespelen, zou hij gelachen hebben en gezegd hebben dat het pedaal niet essentieel was.

De Engelsen kunnen dus nauwelijks een juist begrip hebben van een goede organist; en het zal hun overdreven voorkomen wanneer Duitse muziekkenners hun vertellen dat een goede organist een groot man is; dat hij het moeilijkste en volmaaktste instrument bespeelt, waarvoor ongeëvenaarde talenten, kennis en oefening nodig zijn om het volledig tot zijn recht te laten komen. En zo zal een Engelsman bijna nooit ergens op zijn eiland de orgelwerken van J.S. Bach goed hebben horen uitvoeren; want wat een kwaliteiten zijn er nodig om die werken te kunnen spelen!

Bachs orgelwerken zijn gewoonlijk - en de stukken voor twee manualen en pedaal altijd - geschreven op drie notenbalken, de een boven de ander. Het pedaal is altijd onafhankelijk van de manualen, en vormt een stem op zichzelf. Soms zijn er zelfs twee obbligato-stemmen in het pedaal. De linkerhand is allesbehalve de bespeler van de bas; zij moet dezelfde vlotheid en behendigheid bezitten als de rechter, om de partijen, die zo dikwijls vol levendige melodie zijn, naar behoren te kunnen spelen.

Volgens de registratie geeft Bach nu eens aan het pedaal de schitterende hoofdmelodie, die dikwijls noch langzaam noch gemakkelijk is, terwijl de briljante materie aan de handen wordt opgedragen; nu eens heeft het pedaal de hoogste van de binnenstemmen, dan weer de laagste. En ook de handen moeten zich aan dezelfde taken en veranderingen aanpassen.

Het pedaal heeft bij tijden veel briljant en snel materiaal, dat echter alleen geoefende meesters kunnen spelen, en waarvan de soort misschien nooit in Engeland is gehoord. Als men er nu aan toevoegt dat Bach niet alleen met zijn pen aan al deze eisen voldeed, maar dit ook kon doen in improvisatie en in de meest correcte stijl - wat een grootheid vereist dit!

Naast de koraalzettingen en variaties die J.S. schreef, en de preludes daarop (ook deze zijn bij de Engelsen weinig bekend, omdat de Engelse stijl van kerkzang er weinig aanleiding toe geeft), zijn verschillende trio's voor orgel bekend geworden, met name zes voor twee manualen en pedaal die in zo'n galante stijl zijn geschreven dat ze nog steeds heel goed klinken, en nooit oud worden, maar integendeel alle omwentelingen van de mode in de muziek zullen overleven. Al met al heeft niemand zoveel mooie muziek voor het orgel geschreven als J.S. Bach.

Quantz zegt op een plaats in zijn gedrukte "Methode voor het bespelen van de dwarsfluit" (namelijk in Hfdst. XVIII, § 83) dat het onze bewonderenswaardige J. S. Bach is geweest, die in de laatste tijd de kunst van het orgelspelen tot haar grootste volmaaktheid heeft gebracht. En Quantz was ontegenzeggelijk een kunstkenner en een man van smaak - een smaak die hij had ontwikkeld tijdens lange reizen door Duitsland, Italië, Frankrijk, Nederland en Engeland, gedurende welke hij regelmatig alle grote musici had gehoord. En vooral Händel kende hij zeer goed, en bewonderde hij. Quantz was, samen met Hasse en de Faustina - die allen Händel al lang kenden en hem vaak klavier en orgel hadden horen spelen - aanwezig in Dresden toen J.S. Bach, in de jaren dertig van deze eeuw, op het orgel speelde voor het Hof en vele kenners. Zij bevestigden de geciteerde mening en verklaarden hem de eerste en meest volmaakte van alle organisten en componisten voor dit instrument. En deze mening bestaat nog steeds in de algemene opvatting in Duitsland en het buitenland.

Over de orgelwerken van Händel, vergeleken met die van Bach, kan niets worden gezegd. Ze zijn van een te verschillend karakter en kunnen eenvoudigweg niet met elkaar worden vergeleken.

Neem al zijn gedrukte orgelconcerten en orgelfuga's. Als er ongedrukte bestaan die van een heel ander vakmanschap zijn, laat ze dan vertoond worden. Maar tot nu toe heeft geen van onze oudste musici ze ooit gezien, en het zou vreemd zijn als Händel alleen zijn slechte orgelwerken had laten drukken. Aangezien alles wat hij schreef in Engeland in zo'n immense hoeveelheid werd gegraveerd, en als warme broodjes over de toonbank ging, zou hij dan niet in staat zijn geweest om, naast de lichtere stukken, een paar orgelfuga's en concerto's van een behoorlijke soort uit te brengen, waarin men de meester van het orgel had kunnen herkennen, met al zijn rijkdom aan inventie en schittering van artisticiteit? Of was dit grote en verhevener werk, deze Bachiaanse kunst (die zo gelukkig en onnavolgbaar de oude, duistere holen verenigde met de helderdere smaak en mooiere expressie van onze nieuwere muziek) - was dit op zichzelf gewoon niet naar de smaak van zelfs de grote Händel?

Een vreemde omstandigheid in het verhaal van zijn leven maakt het waarschijnlijk dat hij de vergelijking met J.S.B. in dit opzicht niet durfde aan te gaan. In het eerste deel van Marpurg's "Bijdrage tot de geschiedenis van de muziek" [Beytrage zur Geschichte der Musik, p. 450], staat een passage die deze veronderstelling bevestigt, maar die een korte toelichting behoeft. De passage luidt als volgt: "Heeft de grote Händel niet elke gelegenheid vermeden om samen te komen met wijlen Bach, die feniks van compositie en improvisatie, of om iets met hem te maken te hebben?" enz. En het commentaar luidt: Händel kwam drie keer van Engeland naar Halle: de eerste keer omstreeks 1719, de tweede keer in de jaren dertig, en de derde keer in 1752 of 1753. Bij de eerste gelegenheid was Bach kapelmeester in Cothen, twintig korte mijlen van Halle. Hij vernam van Handels aanwezigheid in deze laatste plaats en vertrok onmiddellijk per koets naar Halle. De dag dat hij daar aankwam, vertrok Händel. Bij de tweede gelegenheid had Bach helaas koorts. Omdat hij daarom zelf niet naar Halle kon reizen, stuurde hij meteen zijn oudste zoon, Wilhelm Friedemann, om Händel een hoffelijke uitnodiging te sturen. Friedemann bezocht Händel, en kreeg als antwoord dat hij niet naar Leipzig kon komen, en dat hij dat ten zeerste betreurde. (J.S.B. bevond zich op dat ogenblik reeds in Leipzig, dat ook slechts twintig mijl van Halle verwijderd is). Bij de derde gelegenheid was J. S. al overleden. Händel, zo lijkt het, was dus niet zo nieuwsgierig als J.S.B., die eens in zijn jeugd minstens 250 mijl liep om de beroemde organist van Lübeck, Buxtehude, te horen. Des te meer deed het J.S.B. pijn Händel niet gekend te hebben, die werkelijk grote man die hij bijzonder respecteerde.

Misschien zal iemand in dit verband denken aan het verhaal van de terecht beroemde Franse organist Marchand, die naar Dresden kwam om te spelen in een wedstrijd met Bach, en zich bescheiden zonder overwinning terugtrok in zijn geboorteland, nadat de koning met een groot en briljant gezelschap op hem had gewacht om te verschijnen ten huize van de maarschalk graaf von Flemming. Hij liet een beloning van ongeveer 1.000 thaler liggen, en vertrok met een speciale postkoets. Misschien zal men hieruit concluderen dat Bach een opschepper was en dat de vredelievende Händel uit zijn buurt moest blijven. Nee, Bach was allesbehalve trots op zijn kwaliteiten en liet nooit iemand zijn superioriteit voelen. Integendeel, hij was ongemeen bescheiden, tolerant en zeer beleefd tegenover andere musici. De affaire met Marchand werd vooral bekend via anderen; hijzelf vertelde het verhaal slechts zelden, en dan nog alleen als hij ertoe werd aangezet. Een enkel voorbeeld van zijn bescheidenheid, waarvan ik getuige was. Bach kreeg eens bezoek van Hurlebusch, een klavierspeler en organist die toen heel beroemd was. De laatste werd overgehaald om plaats te nemen aan het klavecimbel; en wat speelde hij voor Bach? Een gedrukt menuet met variaties. Vervolgens speelde Bach heel serieus, in zijn eigen stijl. De bezoeker, onder de indruk van Bachs beleefdheid en vriendelijke ontvangst, gaf de kinderen van Bach een geschenk van zijn gedrukte sonates, zodat ze die, zoals hij zei, zouden kunnen bestuderen, hoewel Bachs zonen al in staat waren stukken van een heel ander soort te spelen. Bach glimlachte in zichzelf, en bleef bescheiden en vriendelijk.

Dit is wat ik wilde zeggen in antwoord op het veel te scherpe oordeel van een muziekcriticus die, het is waar, niet al te competent is - enerzijds om aan te tonen dat wij Duitsers hem niet het jus de non appellando toekennen, en anderzijds om hem en andere kunstrechters te waarschuwen in de toekomst voorzichtiger te zijn met het vergelijken van beroemde mannen; ze niet naast elkaar te plaatsen in opzichten waarin ze niet vergeleken kunnen worden; geen kwaliteiten voor hen te verzinnen die zij niet bezitten en die zij, met hun andere talenten, zelfs zouden kunnen missen; niet een favoriet te verheerlijken ten koste van anderen met gelijkwaardige verdiensten; maar, als vergelijkingen moeten worden gemaakt, gelijksoortige kwaliteiten en verdiensten te vergelijken, deze onpartijdig te onderzoeken met het juiste inzicht en het juiste oordeel, en dan hun mening op bescheiden wijze voor te leggen aan het publiek, aan kenners en aan kunstamateurs die als kenners zijn. Alleen dan kunnen parallellen getrokken worden tussen beroemde kunstenaars en kunstwerken leerzaam zijn.

Gerber (Heinrich Nicolaus) was hoforganist van de prins van Schwarzburg in Sondershausen, geboren te Wenigen-Ehrich op de Schwarzburgse domeinen, op 6 september 1702. Hij was een waardig man op zijn gebied, en mijn vader. Ik zou mij dus op twee gronden moeten verwijten, als ik uit een misplaatst gevoel van bescheidenheid hem niet hetzelfde recht zou toekennen, dat ik in deze bladzijden aan zovele anderen toeken. . . . Nadat hij twee jaar voorbereidend onderwijs had genoten, stuurde zijn vader hem naar de school in Mühlhausen, die toen tot de beste van Thüringen werd gerekend en waar veel waardige mannen als leraren in de verschillende takken van wetenschap werkzaam waren. Alleen in de muziek was de duisternis daar nog aanwezig, en deze duisternis was zelfs een halve eeuw dikker dan die, welke wijlen de heer Albrecht, 50 jaar later, in zijn geschriften zo vaak en zo luidruchtig heeft betreurd. Het enige muzikale genie dat daar leefde was een dronken organist [Johann Friedrich Bach] (want nuchter bereikte hij net zo weinig als zijn medeburgers), van de familie Bach. Zijn enige verlangen was om te genieten van deze man's zingende stijl van spelen. Maar zelfs dit werd hem moeilijk gemaakt door het feit dat de studenten gedwongen waren om naar een andere kerk te gaan dan die waar Bach organist was. Maar hij verzekerde op zijn oude dag nog steeds dat hij zijn stijl van orgelspelen alleen van deze Bach had geleerd. Maar omdat deze man, met het leven dat hij leidde, geen onderricht kon geven, werd de jonge Gerber aan zijn lot overgelaten en aan het weinige dat hij van cantor Irrgang had geleerd. Omdat hij genoeg had van dit dorre leven, vroeg hij zijn vader om hem naar school te sturen in Sondershausen. Dit gebeurde in het jaar 1721. Maar ook daar begon de smaak pas te ontwaken. . . . toen hij niets meer kon putten uit de bronnen daar, en ging hij naar Leipzig, deels om rechten te studeren en deels om muziek te studeren bij de grote Sebast. Bach. Hij werd daar ontvangen als student aan de Universiteit, onder het rectoraat van Dr. Burner, op 8 mei 1724. In het eerste half jaar, toen hij zijn colleges aanvatte, had hij veel uitstekende kerkmuziek gehoord en menig concert onder leiding van Bach; maar het ontbrak hem nog aan een gelegenheid die hem moed genoeg zou hebben gegeven om zijn verlangens aan deze grote man kenbaar te maken; totdat hij eindelijk zijn wens kenbaar maakte aan een vriend, Wilde genaamd, de latere organist in Petersburg, die hem aan Bach voorstelde.

Bach aanvaardde hem met bijzondere vriendelijkheid omdat hij uit Schwarzburg kwam, en noemde hem daarna altijd 'landgenoot'. Hij beloofde hem het onderricht te geven dat hij wenste en vroeg meteen of hij ijverig fuga's had gespeeld. Bij de eerste les legde hij hem zijn inventies voor. Toen hij deze tot Bachs tevredenheid had gestudeerd, volgde een reeks suites en vervolgens 'Het Wohltemperierte Klavier'. Dit laatste werk speelde Bach in totaal drie keer voor hem door met zijn ongeëvenaarde kunst, en mijn vader rekende dit tot zijn gelukkigste uren, wanneer Bach, onder het voorwendsel dat hij geen zin had om les te geven, zelf achter een van zijn fraaie instrumenten ging zitten en zo deze uren in minuten veranderde. De afsluiting van het onderricht was een volgbas, waarvoor Bach de vioolsolo's van Albinoni koos; en ik moet toegeven dat ik nooit iets beters gehoord heb dan de stijl waarin mijn vader deze bassen volgens Bachs mode uitvoerde, vooral in de zangerigheid van de stemmen. Deze begeleiding was op zichzelf al zo mooi, dat geen hoofdstem had kunnen bijdragen aan het plezier dat ik eraan beleefde. Nadat hij twee jaar in Bachs school had doorgebracht, met een ijver die paste bij de uitmuntendheid van zo'n leraar, en zijn lessen had voltooid, keerde hij terug naar zijn vader op het platteland. Hier gebruikte hij twee jaar van zijn vrije tijd om de vele goede en mooie dingen die hij uit Leipzig had meegebracht te ordenen en toe te passen. Tegelijkertijd begon hij met de hulp van een meubelmaker een klein orgel met pedalen te bouwen, met 12 registers . . . De voortdurende vervolging door de rekruteringsofficieren, waaraan hij wegens zijn jeugdige leeftijd bijna tot 1740 was blootgesteld, belette hem de wereld buiten zijn vaderland te leren kennen. Hij stond zichzelf slechts één reis toe in 1737, naar zijn geliefde leraar Bach in Leipzig.

Op de pedalen moesten zijn voeten met volmaakte nauwkeurigheid elk thema, elke passage imiteren die zijn handen hadden gespeeld. Geen appoggiatura, geen mordent, geen korte triller mocht ontbreken of zelfs maar in een minder zuivere en afgeronde vorm aan het oor voorbijgaan. Hij maakte lange dubbele trillers met beide voeten, terwijl zijn handen allesbehalve stil waren.

Toen Kirnberger naar Leipzig ging om onder de hoede van de grote Sebastian Bach contrapunt te studeren en zuiver vierstemmig te leren schrijven, spande hij zich zo in dat hij ziek werd van de koorts en achttien weken lang op zijn kamer moest blijven. Desondanks bleef hij in de uren dat hij de koorts niet had, allerlei thema's uitwerken, en toen Sebastian deze buitengewone inspanning opmerkte, bood hij aan om naar Kirnbergers kamer te komen, omdat het voor Kirnberger slecht zou kunnen zijn om uit te gaan en het heen en weer sturen van de papieren wat ongemakkelijk was. Toen Kirnberger op zekere dag aan zijn meester te kennen gaf, dat hij hem voor zijn vriendelijkheid en moeite nooit genoeg kon terugbetalen, zei Bach, die ongetwijfeld de toekomstige verdiensten van zijn leerling voor het behoud van de zuivere schrijfkunst voorzag, en die de kunst omwille van zichzelf liefhad en niet alleen om de daaraan verbonden voordelen: "Spreek niet van dankbaarheid, mijn beste Kirnberger. Ik ben blij, dat gij de toonkunst van voren af aan wilt bestuderen, en het hangt alleen van uzelf af, dat gij er zelf zoveel van leert, als mij bekend is geworden. Ik verlang van u niets anders dan de verzekering dat u dat beetje op uw beurt zult overplanten in de geesten van andere goede leerlingen die niet tevreden zijn met het gewone lirum-larum, enz."

... Een Engelse organist aan de Koninklijke Duitse Kapel (dezelfde die nu van plan is Joh. Seb. Bach's Wohltemperierte Klavier (IA. E C. Kollmann) te redigeren) liet toen een blad in koper graveren, waarop de hem bekende Duitse componisten werden voorgesteld. Joh. Seb. Bach staat in het midden; direct om hem heen zijn Händel, Graun en Haydn afgebeeld. De stralen van de zon worden voorgesteld door andere Duitse componisten, als volgt:

. . . Onze waarde Haydn zou dit stuk zelf hebben gezien, en er wordt gezegd dat hij er niet ongunstig van onder de indruk was, noch de nabijheid van Händel en Graun erg vond, noch het helemaal verkeerd vond dat Joh. Seb. Bach het middelpunt van de zon was en dus de man van wie alle ware muzikale wijsheid uitging.

Het is begrijpelijk dat Bachs orgelspel niet iedereen beviel. De organist van de Garnisonkerk [in Potsdam] behoorde tot de ontevredenen en ging, toen Bach klaar was met spelen, achter het orgel zitten om op zijn eigen manier io son' organista [ik ben organist] te demonstreren. Toen de organist klaar was en zich alleen met de blaasbalgbediener bevond, zei hij: "Deze heb ik weggejaagd, en hij komt niet meer terug!" Concertmeester Carl Benda heeft mij het verhaal verteld.

[noot: Carl Hermann Benda was de zoon van Franz Benda, een ooggetuige van Bachs bezoek aan Potsdam in 1747. ]